Jahongir mamatov: iak memuar umid yoki kirish o’rnida

20.GKCHP QAHRAMONI
1991 yilning Avgust oyiga kelib, Karimov va SSSR prezidenti Mixail Gorbachevning orasi buzilib 
qolgandi. Gorbachev ancha erkin fikrlaydigan odam bo’lgani uchun Karimovning qayta qurish va 
oshkoralik yo’liga to’siq bo’lishidan xafa edi. Ayniqsa 1989 yil oxirida O’zbekiston Oliy 

---

Kengashiga saylovlar paytida Karimovning mustaqil nomzodlarga ko’rsatgan bosqisi 
Gorbechevning qattiq tanqidiga yo’l ochgandi. Chunki Gorbachev saylovlar erkin o’tishi uchun 
juda qayg’urayotgan bir paytda Karimov O’zbekiston rahbari bo’lganiga bir yil ham to’lmasdan 
saylovni qattiq nazortga olishi uning jahlini chiqargandi. Keyin O’zbekiston Oli kengashida yuz 
bergan voqealar ham sabab Karimovning repressiv hatti-harakati bois o’zbek xalqi Ittifoqqa 
ishonchini yo’qotadi, degan fikr bilan Gorbachev Karimovni keskin tanqid qilishga o’tdi. 
1990 yilda Karimovni prezident qilib saylash masalasi apal-tapal sessiyaga olib chiqilar ekan, 
o’sha paytda uni qo’llagan va bu masalani sessiyaga olib chiqqan SSSR Xalq deputati Ahmadjon 
Muxtorov “Xalq so’zi” gazetasidan ishdan ketkazilib, ishsiz qolgach ko’nglini ochib shunday 
degandi: 
-Gorbachev bizlarni (u bizlarni der ekan, Islom Karimovni O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy 
Komitetining birinchi kotibligiga keltirish uchun Gorbachevga kirib talab qilgan SSSR Xalq 
deputatlarini nazarda tutayotgan edi-JM) chaqirib, biz Karimov nomzodini o’tkazmaganimizda 
gribbonimdan olgan edingizlar. Bu qip-qizil diktatorku?! Bir ikki tanqid qilgan edim, endi mendan 
qochib yuribdi. Uni almashtirmasak o’zbek xalqining ko’ksizga shamol tegmaydi, dedi. Men o’sha 
kuniyoq Islom akani topib, bunga javoban darhol prezidentlik vazifasini joriy etish kerakligini 
ayttim. O’shanda birinchidan, markazning ishga qo’yib ishdan olishiga qarshi bo’lgan bo’lsam, 
ikkinchidan Islom akani bag’ri keng odam deb bilardim. Ammo adshibman va bu nafaqat menga 
balki hammaga ham qimmatga tushdi. Bu odam hali ko’p hunarlar ko’rsatadi… 
Gorbachev SSSR o’rnida vakolatlari kengaytirilgan jumhuriyatlar Ittifoqini tuzmoqchi edi va bu 
boradgi hujjat imzolanishidan oldin davlat to’ntarishi yuz berdi. 
Mazkur hujjatni referendumga qo’yishganda O’zbekistonda 99,99 % odam yoqlab ovoz berdi, 
deyilgani ham Gorbachevning jahlini chiqargan, Karimovning o’zi bu haqda bir kuni sessiya 
tanffusida faollar huzurida shunday degan edi: 
-U odamgarchilikni ham bilmaydi, latta. Xursand bo’ladi deb, shuncha odam yoqladi, deb o’zim 
telefon qilsam, rahmat deyishning o’rniga, maynavozchilik qilma, degandi, oz qolsin onasini 
so’kib yuborar edim. 
Har holda bu voqea Gorbachevning toqatini toq qilgan oxirgisi bo’lsa kerak. 
Karimov buni SSSR Oliy Sovetida yuqori palataga raislik qilayotgan Rafiq Nishonovdan deb 
bilardi. Gorbachev Karimovning yo’lto’sarligidan norozi bo’lsa, Karimov Nishonov uni 
qayrayapti, degan xulosa chiqargan. Shu bois O’zbekiston mustaqil bo’lishi bilan Nishonovning 
Toshkenga kelishini ta’qiqlab qo’ydi va u haqda bir qator uydirma maqolalar chiqartirdi. Shunday 
maqollardan birini prezident devonida ishlagan jurnalist Sharof Ubaydullaev yozgandi va uning 
o’zi ham keyinchalik Karimovning zug’umiga uchragani bois bir kuni parda orqasidagi haq gapni 
aytsa ajab emas?! 
1993 yil aprelida O’zbekistondan qochib chiqib ketayotib, Almatida deputatlar zalida Rafiq 
Nishonovni ko’rib qoldim. U bilan ancha gaplashdik. U qanday qilib Karimovning bu ishga 
kelgani va o’zining unga qilgan yaxshiliklarini gapirdi. Endi Qozog’iston hududiga qadar kelib 

---

Toshkentga o’tolmaydigan bo’lib qolganini, hatto umr yo’ldoshini ham Karimov surgun etganini 
aytdi. O’shanda uni kuzatish uchun aeroportga Nursulton Nazarboev keldi. Nishonov meni u bilan 
tanishtirdi va boshimga kelganlarni qisqa qilib aytib berdi. 
-Karimov tentak, ammo xitriy tentak,-dedi o’shanda Nazarboev.- U GKChPdan qolgan meros. 
Bugun turmada o’tirshi kerak edi. Ammo mustaqillik e’lon qilib, qutulib qoldi. U 
hali O’zbekistonni barbod qiladi!… 
Nazarboevning keyin boshqalarga ham “Karimov tentak” deb aytganini eshittim. Har holda bu gap 
Karimovning qulog’iga qadar yetib borgan-ki, hamma vaqt oralarida sovuq devor borligi sezilib 
turadi. 
Xullas, 1991 yilning yoziga kelib, SSSR rahbarlari (Islom Karimov ham KPSS MK Siyosiy 
Byurosining a’zosi edi-JM) orasida Gorbachev tomonidagilar va unga qarshi jabhadagilardan 
iborat ikki guruh paydo bo’lgandi. Gorbachev tomonidagilar erkinlik, demokratiya desalar, 
ikkinchi tomon qattiqo’llik tarafdori edi. 
Ana shunday vaziyatda, GKChP (Rus tilidagi “Gosudarstvenniy Komitet po Chrezvichaynomu 
Polojeniyu” kalimalarining bosh harflaridan olingan-JM) nomi bilan kirgan davlat to’ntarishi yuz 
berdi. Bu voqea 1991 yil 19 avgustida yuz berishini sanoqli odamlar, jumladan Islom Karimov 
ham oldindan bilgan. 
Davlat to’ntarishidan ikki oy oldin Toshkentga SSSR Vitse-prezidenti Gennadiy Yanaev keldi. U 
O’zbekiston kommunistlarining sezdida qatnashdi. “Panorama” kinoteatrida o’tgan mazkur 
se’zdda Yanaev, mamlakatda intizom izdan chiqib ketgani va faqat Islom Karimov bosh bo’lgan 
respublikada kommunistik temir intizom saqlab qolingani, boshqa joylarda bunday tajribaga 
ehtiyoj mavjudligini gapirdi. 
Ko’p o’tmay Bosh vazir Valentin Pavlov Toshkentga keldi. U kutilmaganda O’zbekiston Vazirlar 
mahkamasi majlisini chaqirib, o’zi raislik qilgani hammani hayratga soldi. 
Islom Karimov davlat to’ntarishidan oldin Hindistonga keti. Hindiston matbuotida o’sha kezda 
bo’lgan ma’lumotga ko’ra, mazkur safar may oyiga belgilangan va Dehli tomoni turli sabablarga 
ko’ra tashrifni boshqa paytga surishga uringan, Toshkent tomoni safarni avgustning xuddi shu 
kunlariga moslashni qattiq iltimos qilgan. Bu fakt SSSR Oliy Sovetining GKChPni o’rganish 
komissiyasi hujjatlariga ham kirgan. 
Davlat to’ntarishi yuz bergan kun Samarqandda edim. Ertalab birinchi reys bilan Toshkentga 
kelsam, deputatlar zalida ishlaydigan ayol: 
-Yomon bo’ldi-mi yaxshi bo’ldi-mi?-deb so’radi. 
-Nima?-deb ajablandim. 
-Davlat siri degan joyi qolmadi, televizorlarda berayapti,-dedi u jilmayib. 

---

Birinchi xayolimga kelgan narsa, Hindistonga ketgan Karimov halokatga uchragan bo’lsa kerak, 
degan gap bo’ldi. Voqeani eshitib, avval uyga keldim. Bazi hujjatlarimni olib, chiqib ketayotsam 
qo’shnimiz, KGB raisi G’ulom Aliev bilan qarshilashib qoldim. U kechasi bilan uxlamagani 
ko’zlaridan sezilib turardi. Qizargan ko’zlarini ishqalab: 
-Birozdan keyin yana ishga boraman, Jahongirjon, iltimos uyga qayting, ishga chiqmang, 
ro’yxatda siz ham borsiz. Eshigimiz bir-biriga qarshi, qo’shnimiz, bolalaringizning ko’ziga qanday 
qarayman, keyin. Voqealar bir yoqli bo’lguncha uyda o’tiring,-dedi. 
Uning bu gaplari samimiy ham bo’lishi mumkin. Ammo men unga ishonmas edim. Chunki u hali 
KGB raisining o’rinbosari ekanida O’zbekiston televideniesi uchun bir mahallada tayyorlangan 
uchrashuvda biz – “buzg’unchi deputatlar” haqida gapirgan va undan bu gapiga izoh talab 
qilgandim. Izoh bermagach, “Ozodlik” radiosidagi suhbatimda uni qattiq tandiq qilgan va KGB 
raisi bo’layotganda ham qarshi chiqqandim. Shu bois uning samimiyatini teskari tushunib, Oliy 
Kengashga keldim. 
Moskvaning topshirig’i bilan Shukrullo Mirsaidov boshchiligida favqulodda qo’mita tuzilibdi, 
lekin qo’mita bo’layotgan voqealardan o’zini uzoqqa olgani bois KGB va Ichki Ishlar vazirligi 
bevosita markazning aytganlarini qilayotgandi. 
Karimov Hindiston safaridan qaytayotgani haqida eshitdik. 
Keyinchalik esa Islom Karimovning uchqichdan Yanaevga telegramma yo’llab, uni tabriklagani 
ma’lum bo’ldi. Hukumat doirasidagi harakatlar ham shundan darak berar edi. Muxolifat 
quvg’inga olingan, hatto erkin qarashdagi deputatlarning orqasidan kuzatish boshlangandi. 
Shundagina Samarqanddan sahar chiqqanimda uyimiz yonida ikki tomonda turgan ikki engil 
mashina haqida esladim. 
Moskvada esa demokratlar davlat to’ntarishiga qarshi chiqandilar. Bizning qo’mitamizda a’zo 
bo’lgan deputat Raimjon Sultonov namoyishga chiqqanlar huzuriga uyidagi ikkita qovunni olib 
borgani Yanaevchilarga o’zbeklardan ham qarshilar bor, degan xabarga asos bo’lgandi. 
Biz ham Oliy Majlisda ishlaydigan bir guruh deputatlar Rossiya Parlamenti oldida namoyish 
qilayotganlarga telegramma yo’llab, demokratiyani qo’llashimizni bildirdik. 
Karimov Hindistondan qaytgandan keyin ham uch kunga qadar Moskvada bo’layotgan voqealarga 
munosabat bildirmadi. 
Moskvada hamma narsani Eltsin qo’lga oldi, Gorbachev dam olishdagi “asir”likdan qutqazildi, 
davlat to’ntarishi fitnasi va ortidagi sirlari fosh bo’ldi. 
Shundan so’nggina O’zbekiston hukumat binosida bir majlis bo’ldi. Lekin u erda ham gap 
munosabat haqida emas, intizom haqida bordi. 
Xunobi oshgan deputat Karim Bahriev: 

---

-Butun dunyo GKChPga munosabatini bildirdi, boshqa respublikalar ham o’z qarashlarini aytdilar, 
biz esa qo’llashimizini ham, qoralashimzini ham aytmadik, munosabatimizni bildiraylik!-degan 
bo’lsa, yozuvchi Primqul Qodirov: 
-Islom akamning iste’dodlari tufayli biz eson omonmiz. Mana o’rtoq Yanaev Toshkentga 
kelganlarida u kishini alohida maqtab ketgandilar. Hozir vaziyat qilichning damida yurgan kabi. 
Ozgina xato qilindimi, og’ib ketish mumkin,-deya hali ham Yanaevni himoya qilgandi. 
Islom Karimov hali kutish kerakligini uqtirar ekan, masalani joylarda intizomni saqlashga 
chaqirish bilan “yopdi”. 
Keyin SSSR Oliy Sovetida davlat to’ntarishi masalasida komissiya tuzilganda fitnada Islom 
Karimovning ishtiroki ham qayd etildi. Bir yil avval mustaqillikka qarshi chiqqan Islom Karimov 
favqulodda sessiya chaqirtirib, 1991 yilning 31 avgustida Mustaqillik haqidagi qonun loyihasini 
e’lon qildi. 
SSSR Oliy Sovetining deputati, yuqoridagi davlat to’ntarishi yuzasidan tuzilgan komissiya a’zosi 
Po’lat Oxunov Karimovning GKChP faollaridan bir ekanligini, bu borada hujjatlar mavjudligini 
aytib chiqdi. Lekin mustaqillik Karimovning joniga ora kirdi. Po’lat Oxunovni esa Karimov hibsga 
tiqdi. 
2000 yilning 18 avgustida “Amerika ovozi” radiosiga bergan suhbatida Po’lat Oxunov bu haqda 
shunday degan edi: 
-Davlat to’ntarishi qilganlar qamoqqa kirdilar. Karimov Yanaev va Pavlovlarni bu ishga 
ilhomlantirgan odam ekanligi aniqilansada u chetda qoldi. Qamoqqa kirganlar ko’p o’tmay 
chiqdilar, balki Karimov ham o’shanda qamalganda oradan ko’p o’tmay chiqqan bo’lardi. Lekin 
masalaning bugun uchun juda qimmatli bo’lgan ma’naviy jihati bor. SSSRni saqlab qolish uchun 
davlat to’natarishining me’morlaridan biri bo’lgan odam bugun mustaqillik qahramoni deb 
ulug’lanayogani kishini o’ylantiradi. 
Masalaning yana bir ma’naviy tomoni bor. Bu esa Karimov o’zining GKChPdagi ishtirokini 
to’laligicha Mirsaidovning bo’yniga qo’yib yuborganidir. Mirsaidovning o’sha kezda 
respublikada ikkinchi odam ekanligini hisobga olgan taqdirimizda Karimov bu harakati bilan o’zi 
boshida turgan O’zbekiston ham GKChPda ishtirok etganini tan olib qo’ygandi va bu bilan “bu 
ishning ichida bor edim” deganini o’zi ham bilmay qolgandi. 
“Xalq so’zi” gazetasining 1992 yil 21 aprel sonida “Topponcha”ga javob” sarlavhali maqolam 
bosilib chiqqan kun Karimov meni devonga chaqirtirdi. U maqolani Bosh vazir o’rinbosari Ismoil 
Jo’rabekov bilan tushga qadar arang o’qib bo’lib, menga: 
-Qo’lni tashlang, o’g’il bola ekansiz-ku! Man shunaqa qilib yozish kerak!- dedi. 
Keyin u stolining ustida turgan bir varaqli qog’ozni uzatdi. O’qisam MXXning hisoboti ekan, unda 
maqolam hali tong otmasdan shov-shuv bo’lib ketgani, radioda ham boshqa gazetalarning sharhi 
o’rniga shu maqola o’qilgani, ba’zi joylarda odamlar gazetani 300 so’mga qadar sotib olishgani, 

---

deputat Samandar Qo’qonov nashriyotdan qo’shimcha 5 mingta bostirib olib, o’zi rahbar bo’lgan 
ishxonada va Chinozdagi saylovchilariga tarqatgani kabi faktlar aytilgan edi. 
Karimov o’qib bo’lishimni ham kutmasdan, maqolada xalq maqollarini ko’p ishlatganim va bu 
unga juda yoqqanini aytdi. Keyin qo’limga hukumatning bir qarorini berdi. Unda kaminani 
“O’zbekiston teleradikompaniyasi raisining birinchi o’rinbosari etib tayinlansin” degan gap 
yozilgandi. 
-Faqat chislosi qo’yilmagan,- deb u boshqa bir farmon loyisini ham uzatdi. Unda esa meni mazkur 
kompaniyaga rais etib tayinlash yozilgandi. 
-Olti kun birinchi o’rinbosar bo’lib ishlaysiz va ana u latta Hayitboening orqasiga tepib yuborib, 
joyiga o’tasiz. Ammo ungacha qiladigan ishlarimiz bor. Mana siz oshkoralikni sevadigan yigitsiz. 
Haqiqatni himoya qilasiz. Mana bu papkadagi hujjatlar bilan o’zingiz tanishib chiqing va o’zingiz 
xulosa qiling. Yozadigan maqolangiz bugungisidek zo’r bo’lishi kerak,- dedi Karimov jiddiy 
ohangda. 
U seyfdan ustida “Sh.R.Mirsaidov” deb yozilgan semiz papkani olib berdi. 
-Uning o’zi bilan ham uchrashib gaplashishim mumkin-mi?-dedim papkadagi hujjatlarni varaqlar 
ekanman. Karimovning chehrasi xiralashdi. Lekin beparvo ohangda: 
-Albatta, lekin u ham bularga qarshi bir narsalar tayyorlab qo’ygan bo’lishi mumkin, juda tullak 
odam, ehtiyot bo’ling, sotib olishga urinib, oyoqning ostidan urib yuboradi. Modomiki uchrashar 
ekansiz, mana sizga ikkinchi papka. Bu ikkinchi maqolaga masalliq,- dedi. 
U endi ustiga “D. Mirsaidova” deb yozilgan papkani uzatdi. 
Papkalarda asosan Mirsaidovning Xitoyga va Rossiyaga rasmiy safarlari va bu safarlarda sotib 
olgan narsalari haqida yozilgandi. Hatto uning xotini Urumchiga borganda marvarid sotib olgan, 
qaytib kelgandan keyin uni kimgadir sotgan deya soqchilarning tushuntirish xatlari ham 
qo’shilgan. Moskva safarida esa hay’at tarkibida men ham bor edim. Eltsin muzokaralardan keyin 
hammamizga, (kimga video kasseta, kimga vaza va hokazo-JM) jumladan Mirsaidovga ham hadya 
bergandi. Bu protokol talabi edi. Ammo u hadyani olib kelib xazinaga topshirmagan, deb ayb 
qo’yilgan. Bunday tartib faqat mamlakat rahbarlari uchun belgilangan bo’lib, bu O’zbekistonda 
umuman qoidaga kirmagandi. 
Dilbar Mirsaidova rahbar bo’lgan Savdo palatasini tekshirib chiqqan revizorlarning bir-biriga zid 
xulosalari ham ko’p savol uyg’otardi. Xullas, hujjatlarni o’rganib chiqib, savollarni tayyorlab 
Mirsaidov va umr yo’ldoshi bilan uchrashish uchun ularning uyiga bordim. 
Haqiqatan ham ikkita papka tayyorlab qo’ygan ekanlar. Ular endi Karimovning bevosita 
topshirig’i bilan uyushtirilgan bo’hton haqida hujjat to’plashgandi. 
Har ikki papkada ham qandaydir to’g’ri gaplar bilan qandaydir uydirmalar ham bor edi. 

---

Xullas, qo’limda ikkita bir-birini to’la inkor etadigan hujjatlar paydo bo’ldi. Har ikkalasini ham 
fel’etonga sig’dirib, xulosa chiqarishni o’quvchiga havol qildim. 16 sahifalik fel’etoni olib borib 
Mavlon Umrzoqovga berdim va: 
-Oshkoralik bo’ladigan bo’lsa mana oshkoralik. Lekin hukumatning meni ishga tayinlash haqidagi 
qarori va Prezident Farmoni chislosiz, havoda qoladigan bo’ldi,-dedim jilmayib. 
Chunki yozganim Karimovga mutlaqo yoqmasligini bilardim va vijdonimga qarshi borib uning 
istagi bo’yicha ham yozolmasdim. Har ikki tomonning ayblarini ochiq ko’rsatishga intildim. 
Yozganim matbuotda chiqmasligini oldindan bilsam-da tarix uchun deya olib borib berdim va bir 
kuni biror arxivdan chiqib qolsa ajab emas?! 
Mavlon aka o’qib ko’rib, bir necha kun Karimovga berishga jur’at eta olmabdi, bir kuni menga 
katta imkoniyat qo’limdan chiqayotganini eslatdi va elka qisishimdan keyingina Karimovga olib 
chiqib berdi. 
Oradan ko’p o’tmay, devonda ishga olingan qalami o’tkir jurnalist Sharof Ubaydullaevning ketma-
ket fel’etonlari chiqdi. Lekin keyinchalik u yuqorida ta’kidlaganimdek, “yaxshiligiga” javoban 
zug’umga uchradi. Uning jurnalistika borasidagi talanti, iste’dodi xuddi Ahmadjon Muxtorovniki 
kabi Karimov tomonidan kamsitildi… 
“GKChPdan chiqqan “qahramon”.. 
Sharof Ubaydullaevning Mirsaidov haqidagi fe’letoniga ana shunday sarlavha berilgan edi. 
Mirsaidov Toshkent shahar ijroiya qo’mitasi raisi bo’lganda Sharof Ubaydullalev “Toshknet 
oqshomi” gazetasiga rahbar bo’lgan va birga ishlashgan. U o’zining ishdan ketishida va 
rashidovchilarga qarshi kampaniyada Mirsaidovning qo’li bor deb hisoblardi. Bu tomoni menga 
qorong’u. 
Lekin bugun bizga masalaning Karimov bilan bog’liq ma’naviy jihati juda muhimdir. Gap 
shundaki, Mirsaidov GKChPning “qahramoni”ga aylantirilishi bilan Karimovning bu boradagi 
“qahramon”ligi xaspo’shlanib ketdi.