Jahongir mamatov: iak memuar umid yoki kirish o’rnida

19. ISTE’FO QISSASI
Xullas, birinchi kun Talabalar shaharchasida sodir bo’lgan qonli voqea haqida kichik bir lavha 
berib, “Ertaga voqealar haqida batafsil hikoya qilamiz, bu ishning ortida kimlar turganlarini fosh 
etamiz” degan e’lon berdik. Bu bizning katta xatoimiz bo’lgan. E’lonni eshitgan kazo-kazolar 
vahimaga tushishgan. 
Ertasiga Karimov Talabalar shaharchasida dorilfunin domlalari bilan uchrashuv o’tkazdi. 
Jurnalistika fakultetining domlasi Muxtor Xudoyqulov bir necha talaba ochlik e’lon qilganini 
aytdi. Shu erdagi ogrugdan deputat Marat Zohidov esa so’zga chiqib, negadir kamina haqida 
gapirdi, TVga ishga tayinlaganim xato qaror bo’lganini aytdi. Oz qolsin Talabalar shaharchasida 
yuz bergan voqealarning aybdori bo’layozgandim. O’rnimdan turib gapiraman, desam, Karimov 
“Parvo qilmang, hozir hammaga tosh otishadi, ko’tarishimiz kerak” dedi. 
Keyin Karimov Toshkent shahar faollari bilan uchrashuv o’tkazdi. Unda uch nuqta diqqatni tortdi. 
Birinchisi, u nutqidan oldin, cho’ntagini kovlab ERK partiyasi raisi, saylovdagi raqibi Muhammad 
Solihning o’z nomiga “Sizni saylovda yutib chiqqaningiz bilan tabriklayman, xalqqa xizmat 
qilishingizda omad tilayman”, degan telegrammasini o’qib berdi va “Mana mard yigit shunaqa 
bo’ladi, mag’lubiyatni tan olish ham mardlikdir” dedi. 
Ikkinchi nuqta Karimov xalqqa murojaat qilib, olti oy vaqt berilishini va “Avgustgacha 
hammayoqni jannat qilish”ni, agar qila olmasa “tashlab ketish”ini aytgani bo’ldi. 
Uchinchisi esa, u Talabalar shaharchasidagi voqealar ortida “qora kuchlar” turganini ta’kidlab, 
gapni ismini aytmasada Shukrullo Mirsaidovga olib borib bog’ladi. 

---

Bu majlisni yoritishga mas’ul bo’lgan yigitlarga ana shu, keyingi nuqta haqidagi joyni televizorda 
bermaslik kerakligini aytdim. 
Bir payt Karimov telefon qildi: 
-Siz nega tsenzura qo’ydingiz?-dedi. 
-Tsenzura emas, o’zingiz “Nutqimni to’la ko’rsatmalaring!” deb aytibsiz, keyin men faqat bir 
nuqtasiga qarshi bo’ldim, hali tergov boshlanmasdan, hali hech narsa aniqlanmasdan darhol 
kimnidir ayblash kerakmikan, bizning qo’limizdagi hujjatlarga ko’ra hukumatning ba’zi odamlari 
bu ishda ishtirok etgan. 
Karimov jim bo’lib qoldi. Birdan yushagan ohangda: 
-Ko’rdingizmi, o’sha hukumatning odamlari Mirsaidovning odamlari-da. Uning dumlari. 
Fozilbekov ham, ana u jipiriqi Urayimjon ham… Hukumatni ulardan tozalashimiz kerak, dedi. 
Shuning uchun ham o’sha joyini albattta ko’rsating, xalq tushunib olsin, dedi. 
Bu odamlar Mirsaidovning “qoldiqlari” emasligiga urg’u bersam ham Karimov o’z so’zida turdi. 
Qolaversa, u hukumatdan kimlar aralashganini so’rab ham o’tirmasdan bu odamlarning ismini 
aytgani ham meni qiziqtirib qoldi. U allaqachon biz tayyorlayotgan dasturdan xabar topdimi yoki 
bu odamlarni qurbon qilib yubormoqchi-mi? 
Fozilbekov haqiqatdan ham Mirsaidovga yaqin odam edi. Ammo keyingi vaqtlarda Mirsaidovni 
Karimovning oyog’iga tashlashda u faollik qildi. Urayimjon Abdug’aniev esa “Karimovning 
o’g’li” degan laqabni olib ulgurgandi. Talabalar shaharchasidagi voqealarga ularning boshchilik 
qilishlari ham bejiz emas. Karimov bilan gaplashadigan gapim ko’p edi va keyingi kunlar har 
qancha uning qabuliga kirishga urinsam-da mashg’ulligini bahona qilishayotgandi. Hozir ham 
hamma gaplarimni aytishga ulgurmadim, u Eltsin telefon qilayotganini aytib gapni kesib qo’ydi. 
Oradan biroz vaqt o’tib Hayitboev telefon qilib, Bosh vazir o’rinbosari Erkin Samandarov 
kelganini va Karimovning nutqini oldindan ko’rib chiqqani, endi esa talabalar shaharchasi 
voqealariga bag’ishlangan reportajni ko’rayotganini aytdi. Darhol bordim. 
-Buni berolmaymiz,-dedi Erkin Samandarov. 
-Nega,-dedim. 
-O’zingiz hozirgina oqsoqolga hali tekshiruv boshlanmasdan, tergov boshlanmasdan oldin har 
qanday gaplarni bermaslik kerak, debsiz-ku? 
Ularning ish usullaridan hayratlanib qoldim. Karimovning “Eltsini” kim ekanligini ham 
tushundim. 
-Mayli u holda har ikkalasini ham qoldiramiz,-dedim. 

---

-Prezidentning nutqi ko’rib chiqildi va hukumat o’z qarorini berdi, komissiya ham bunga qo’shildi. 
Uni qoldirish uchun hech kimga huquq berilmagan. Bu idora hukumatga oid va hukumatning 
tepasida prezident o’tiribdi. Mana bu reportaj esa xalqning manfaatlariga qarshi, tinchlikni 
buzuvchi, to’polon chiqaruvchi…,- dedi Erkin Samandarov. Uni rais Erkin Hayitboev va Elbek 
Musaev ham qo’llashdi. 
Xullas, uzoq tortishdik va hech narsa qila olmasligimni bilganim uchun eshikni ularning 
basharasiga “urib”, chiqib ketishdan boshqa iloj qolmadi. 
Karimov Talabalar shaharchasidagi voqealar yuzasidan mahalliy va chet el muxbirlari bilan 
uchrashadigan bo’lganini eshitib o’sha yerga yetib bordim. Bu so’nggi imkoniyat edi. Maqsadim 
savol berish bahonasida hamma gapni aytish va keyin anjumanni “Karimovning mahriga tushgan 
televideniesi”da to’la ko’rsatib, bo’layotgan voqealardan odamlarni xabardor qilish edi. 
Anjumanga kechikib kelgan Karimov bezovta. Kimdir, qandaydir savol berib qolishi 
mumkinligidanmi yoki biror sir ochilib qolishi ehtimolidanmi, xullas bu bezovtalik nimadan 
ekanligini bilish qiyin. 
Buning ustiga o’sha kuni Karimov taniqli jurnalist Lola Hotamovaga uylanarmish, degan gapni 
eshitib qoldim. 
Lola Hotamova bir necha tilni biladigan, osmonni yerga, erni osmonga uradigan jurnalist. Uni 
radioda ishlagandan beri bilaman. O’shanda, ya’ni 1977-1980 yillarda u chet ellarga eshittirishlar 
beradigan bo’limda ishlar edi. Muammolarga bag’ishlangan “Tabarruk zamin” dasturim bo’lib, 
uni olib borish uchun Imomaliev degan akademikni topgan va yoniga bir ayol qidirayotgandim. 
Jurnalist Erkin Ne’matovning tavsiyasi bilan Lola Hotamovani taklif qildim. Ovozi jarangdor va 
yoqimli edi. Bir muddatdan keyin u turmush o’rtog’i, o’sha paytlarda dong’i chiqqan, Sharof 
Rashidovning eng yaqin odami deb bilingan, qariyb o’ttiz yil davomida Moliya vaziri bo’lgan 
Murodxo’jaevning o’g’li bilan ajrashib, Hindistonga ketib qoldi. 
Shundan keyin uni 1990 yilda Navro’z marafonini o’tkazayotganimizda ko’rdim va u kelib biz 
bilan hamkorlik qilishni istayotganini aytdi. Dasturimizda qatnashdi. 
Keyin Bosh vazir Shukrulla Mirsaidov uni matbuot kotibi etib oldi. Tez orada u ko’zga tashlandi 
va “Mirsaidovning o’ng qo’li” degan gaplar tarqaldi. Mirsaidov ishdan ketmasdan turib, u 
Karimovning nazoratiga o’tkazildi. Karimovning birovni ishdan olishdan oldin avval uning 
“shoxlarini kesish” odati bor edi… 
Xullas, matbuot Konferentsiyasida Lola Hotamova eng oldinda o’tirgan va negadir Karimovning 
ko’zi doim unda. “Karimov keyingi hafta uylanarmish” degan gapni bu yerga kelayotib eshittim. 
Prezidentning hayajoni shundan bo’lsa kerak, deb o’yladim. 
Karimov Talabalar shaharchasidagi voqealarni “qora kuchlar” uyushtirganiga va yana gapning bir 
uchini Mirsaidovga taqadi. 

---

So’z olib, bo’lgan voqealarni gapirdim va Karimovdan shu narsalardan xabari bor, yo’qligini 
so’radim. Lekin u odatiga ko’ra javob berish o’rniga boshqa narsalar haqida to’xtaldi. Bu esa uning 
hamma gaplardan xabari borligni ko’rsatar edi. Konferentsiyadan keyin Karimovning yoniga 
borib, bunaqada ishlab bo’lmaydi, demoqchi bo’ldim. Uning yoniga yaqinlashar ekanman, 
Karimov Lola Hotamovani chaqirib, qo’lini uning belidan o’tkazib, unga muhim gapi bordek, 
qulog’iga bir narsalarni pichirlagancha, orqa eshikdan chiqib ketishdi. 
Demak tarqalgan gapdan hali Karimovning ham, Lolaning ham xabari yo’q. Yoki Karimov bu 
mish-mishni rejali ravishda tarqatib, bu harakati bilan mish-mishni mustahkamlayotgan edi. 
Shu harakatdan keyin to’y haqidagi gap hamma yoqqa tarqaldi. Lola Hotamova yomon vaziyatga 
tushdi. Vazirlar mahkamasidan Savdo Palatasiga ishga o’tkazildi. U erda ham ishlay olmadi. 
Turmushga chiqib, saroy hududidan uzoqlashib ketdi. 
Televideniega kelsam, Hayitboev “Men bolalarga konferentsiyani qisqartirmasdan to’liq 
beringlar, deb ayttim” dedi. Xursand bo’ldim. Odamlar bo’layotgan gaplardan xabar topishadi, 
endi deb engil tortdim. Xonamga kirishim bilan esa Karimov telefon qildi va ruschalab shosha-
pisha gapira boshladi: 
-Ertalabki reysda Moskvaga uching, bugungi matbuot konferentsiyasi videosini olib boring, u erda 
matbuot anjumani o’tkazasiz,-dedi va telefon go’shagini qo’ydi. 
Qiyin vaziyatda qoldim. 
Sahargi reysda yo’lga chiqqunimcha, ketishim bilan Karimovning maslahatchisi Ziyomovdan 
boshlab, kotibi Kraynovga qadar ko’p odamlar qiziqa boshladilar. Hatto uchib ketishimiz oldidan 
ham sahar bo’lishiga qaramay Kraynov telefon qilib, hol-ahvol so’rab qo’ydi. 
Moskvada u erdagi muxbirimiz Raimjon Sultonov bilan vakolatxonaga bordik. Deyarli hech gap 
yo’q. Faqat muxbirlarni to’plab Talabalar shaharchasi haqidagi voqealar haqida gapirib berish 
rejasi bor ekan. Buning uchun matbuot ishlari bilan shug’ullanuvchi Shatunovskiy degan kishini 
ma’sul qilib qo’yishibdi. Vaqtim bekordan bekorga o’ta boshladi. Orada bir Moskvada yashagan 
“Birlik”chilar kelib ketishardi. Muxbirlar ham ko’p kelmadi. Uch to’rt kishi keldi va Shatunovskiy 
ularni bir xonaga olib kirib, tushuntirgan bo’ldi. Qaytishni o’ylasam, u erdagilar bu haqda 
Toshkentdan ko’rsatma kutayapmiz, deyishdi. Ikki kunda o’n martacha Kraynovga telefon qildim. 
U “Prezidentning muhim topshirig’i borligini aytib, kutib turishimni” so’rar edi. Shunda yana 
qandaydir o’yin bo’layotganini tushundim. Nima bo’lishi mumkin? Toshkentga telefon qilib, 
tanishlarimdan matbuot konferentsiyasini ko’rdingizlarmi, deb so’rasam, savolim haqida hech 
narsa ko’rsatilmaganini aytishdi. Darhol Hayitboevga telefon qildim: 
-Matbuot konferentsiyasini to’la berishni aytgan edingiz-ku? 
-Haliyam to’la berdik. 
-Savolimni ko’rsatishmabdi-ku? 

---

-Uka, meni bilasiz-ku, siz bilan birgaman. Lekin Islom akam “U o’zini propaganda qilish uchun 
bu ishga o’tganmi?”, deganlari uchun o’sha joyini olib qoldim. O’zingiz shu erda rahbar bo’lsangiz 
va o’zingizni ko’rsatish bilan ovora bo’lsangiz, gapni, onangni deb so’kishlarni esa bizlar eshitsak. 
“Munosabat” degan ko’rsatuvingzini ham to’xtating endi,- deb javob qildi xuddi yana “onangni..” 
so’kishini eshitib qolaman-mi, degan odamdek ovozi qaltiragancha… 
Moskvadagilarga aytmasdan yo’lga chiqdim. Raimjon Sultonov kuzatib qo’ydi. Toshkentga 
kelishim bilan televideniega bordim. Kotiba qiz hovliqib kirdi; 
-Yarim soat vaqt qolgan, lekin “Shahar bedarvoza emas” ko’rsatuvi yo’q. Redaktorini ham, olib 
boruvchisi Aziz Ernazarovni ham topolmayapmiz,-dedi. 
-Har ehtimolga qarshi o’rniga boshqa narsa tayyorlab qo’yish kerak,-dedim va redaktorni yana bir 
qidirib ko’rishni buyurdim. 
Oradan ikki daqiqa ham o’tmasdan Hayitboev telefon qildi. 
-Hammasi to’g’ri chiqdi,-dedi u salom alikni ham nasiya qilib,-Bu yerda Urayimjon Abdug’aniev 
o’tiribdilar, Azizjon ham shu erda, ular katta jinoyatni ochganlar va siz esa xaspo’shlayotgan 
ekansiz… 
Qonim boshimga urdi. Jahlim chiqib ketdi. Hayitboevning xonasiga kirib borsam, redaktor ham 
o’sha erda. 
-Xayriyatki Elbek akam, buyruq berib, dasturni o’zgartirmadilar, bo’lmasa shunday katta jinoyat 
haqidagi material saqlab qolinar ekan,-dedi Hayitboev. 
Urishib qoldik va men o’zim dasturni olib borishimni aytib studiya tomon bordim. 
Jizzaxda bir necha kishi g’ayriqonuniy baliq bilan qo’lga tushgan ekan. Ulardan birining ismi 
Alisher ekan, Mirsaidovning ham Alisher degan jiyani bormish. Gap shu. Men studiyaga yetib 
kelishim bilan Hayitboev hovliqib keldi. 
-”Shahar bedarvoza emas” dasturini Urayimjon akam bilan kelishib, ertaga qoldirdik, o’rniga siz 
aytgandek, kontsert berib turamiz,-dedi. 
Uyga ketdim. Kelib televizorni qo’ysam, Urayimjon Abdug’aniev gapirmoqda: 
-Biz bu dasturni juda katta qiyinchilklar bilan ekranga olib chiqdik. Erkin Hayitboev kabi 
odamlarning qahramonligi bo’lmasa, bu dastur qoldirilgan bo’lardi. Juda katta jinoyat fosh etilmay 
qolgan bo’lardi… 
Ammo dastur davomida hech qanday katta jinoyat haqida gap yo’q edi. Faqat qo’lga tushgan 
baliqchilarning qo’shni Qozog’iston hududida ruxsatsiz ov qilib, keyin baliqini yashirincha 
O’zbekiston hududiga o’tkazganlari haqida gap bordi. Baliqchilar bechora odamlar ekani ko’rinib 
turardi. 

---

Fitna tayyorlangani bildim va o’tirib “Fitna” degan maqola yozdim. Ertalab uni “Xalq so’zi” 
gazetasi bosh muharriri Ahmadjon Muxtorovga berdim. 
-Ertagayoq chiqadi,-dedi u kishi. 
Ammo chiqmadi. Karimovning buyrug’i bilan sahifadan olinibdi. 
Shu orada prezident devonida ilgari men bilan ishlagan va endi Temur Alimov “qo’lida” bo’lgan 
bir tanishim kelib qoldi va muhim gap borligini aytib, bir joyga chiqib ovqatlansak, dedi. 
Shahardan tashqariga chiqdik. 
-Bugun Temur Alimovning xonasiga Respublika prokuraturasi, Ichki ishlar vazirligidan 
tergovchilar chaqirilib, Talabalar shaharchasidagi qonli voqealar ortida Mirsaidov, “Birlik” va 
“ERK” turganini aytishdi va buni isbotlash topshirildi, prezident “qora kuchlar” deganda shularni 
nazarda tutgan ekan,-dedi. 
Darhol Talabalar shaharchasi komissiyasining a’zosi bo’lgan Muhammad Solihga telefon qildim 
va “Hamid Olimjon” metro-bekatida uchrashadigan bo’ldik. Unga bo’lgan gaplarni aytdim. 
Qo’limdan keladigani hozircha shu edi. Qarshi tadbir olish kerakligini va keyin kerak bo’lsa, 
masalani sessiyada ko’tarish mumkinligini gaplashdik. Darhaqiqat, davlat komissiyasi ham darhol 
“Alimov rejasi” tomonga qayrildi… 
Qisqa muddat hukumat tarkibida bo’lganimda, ana shunday ko’p voqealar yuz berdi va bu yerda 
turib hech narsa qilib bo’lmasligini to’la tushundim. Iste’fo arizasini yozib xonamdan chiqib 
ketayotgandim, Erkin Hayitboev, Erkin Samandarov va yana bir necha kazo-kazolar kirib kelishdi 
va: 
-Talabalar shaharchasi voqealari haqida maxsus dastur qilmoqchimiz, “qora kuchlar”ning 
basharasini ochib tashlashimiz kerak, shuni gaplashsak,-deyishdi. 
Men qo’limdagi bir dasta kalitni uloqtirdim xonadan chiqib ketdim. 
Iste’fo arizasini ko’paytirdim-da, bir nusxasini Kraynovga, yana bir nusxasini Prezidentning 
kadrlar bo’yicha maslahatchisi Mavlon Umrzoqovga berdim. 
Oliy kengashga kelsam, Erkin Vohidovning xonasida Muhammad Solih va yana ikki-uch kishi 
o’tirishgandi. Vaqt allamahal bo’lib qolganiga qaramay ularning bamaylixotir o’tirishlaridan, 
kimnidir kutishayotgani ma’lum edi. Salom-alikdan keyin bo’lgan voqealarni gapirib berdiim. 
Erkin aka bosh chayqab qo’yarkan, Muhammad Solih: 
-Iste’fonomangizdan bir nusxa bering, biz gazetamizda nashr yettiramiz,- deya bir nusxasini oldi.