Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Fyuchers operatsiyalari
mohiyati forvard bitiminikiga o‗xshash. 
Fyuchers operatsiyalari ham bitim tuzgandan so‗ng 3 kundan kechiktir-
masdan valyutani yetkazish bilan amalga oshiriladi va bunda kelajakda 
205
bitimi pasportini, TIAVning import shartnomaning ro‗yxatga olinganligi 
to‗g‗risidagi sertifikati kabilarni bankka taqdim etishlari lozim. 
Shartnomalar O‗zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar 
vazirligida import shartnomalarini ro‗yxatga olish tartibining uchinchi 
bandiga asosan rasmiylashtirilishi lozim. Bundan tashqari, vakolatli 
banklar shartnomalarining majburiy shartlari bo‗lgan - shartnomada chet 
ellik hamkorning to‗liq rekvizitlari ko‗rsatilgan bo‗lishini (mamlakat, 
mol jo‗natuvchining to‗liq nomi, xizmat ko‗rsatayotgan bank nomi, 
hisob raqamining nomeri v.b.), shartnoma summasining 15% da 
oldindan to‗lov, chet el hamkorining bankidan bank kafolatnomasi 
mavjud bo‗lishi, shartnomaning to‗lov shartiga tegishli barcha 
o‗zgarishlar tomonlarning qo‗shimcha kelishuvida aks etirilganligi 
kabilarni tekshirishi lozim. Vakolatli bank taqdim ettilgan hujjatlarni 
ikki kun mobaynida ko‗rib chiqib, ro‗yxatga oladi, agarda taqdim etilgan 
hujjatlar qonunda belgilangan tartibda javob bermasa, bank barcha 
kamchiliklarini ko‗rsatgan holda yozma rad xatini beradi va hujjatlarni 
belgilangan tartibda rasmiylashtirish uchun mijozga qaytaradi. 
Ro‗yxatga olish vaqtida import shartnomalariga indentifikatsiya 
nomeri beriladi. Shartnomaning asl nusxasiga, uning ko‗chirma 
nusxalarining barcha varaqalariga va import bitimi pasportining barcha 
nusxalariga bank muhri bosiladi va vakolatli bank xodimi imzosi bilan 
tasdiqlanadi, shundan so‗ng shartnomaning asl nusxasi mijozga 
qaytarilib, uning nusxasi bankda ish jildiga tikiladi. 
Mahsulotlarni bojxona xizmatida rasmiylashtirish tartibiga asosan 
importyor kelib tushgan mahsulotlarni rasta qilish maqsadida hisob 
raqamida mablag‗lari mavjudligi to‗g‗risidagi ma‘lumotnoma yoki 
kafolatnoma olish uchun bankka yozma murojaat qiladi. Mijozning 
yozma arizasiga asosan vakolatli bank amalga oshirilayotgan oldindan 
to‗lov uchun ochilgan akkreditiv, bank kafolati berilganligi, ushbu 
shartnoma bo‗yicha kelib tushgan molning pulini to‗lash uchun boshqa 
mablag‗lar zaxiralanganligi yoki o‗z mablag‗lari mavjudligi to‗g‗risidagi 
ma‘lumotnoma beradi. 
Rezerv qilingan mablag‗lardan faqat ushbu shartnoma bo‗yicha 
kelib tushgan mahsulotlar va xizmatlarning pulini to‗lash maqsadida 
foydalaniladi. Mablag‗larni rezerv qilishning asosiy shartlaridan biri bu 

---

204
Vakolatli banklar eksport-import operatsiyalari bo‗yicha quyidagi 
hujjatlar tikiladigan yig‗ma ish jildi ochishlari lozim: 
- korxonaning arizasi; 
- ro‗yxatga olingan shartnomaning nusxasi; 
- shartnomaga identifikatsiya nomeri berilganligi to‗g‗risidagi 
ma‘lumotnoma; 
- hisob-kitoblar ma‘lumotnomasi; 
- mahsulotlarning O‗zbekiston Respublikasidan chiqarganligini 
tasdiqlovchi bojxona reyestori; 
- haqiqatda eksportyor tashqi lotga valyuta tushumi kelib 
tushganligini tasdiqlovchi bildirishnoma. Belgilangan tartibda valyuta 
tushumidan majburiy sotuvni amalga oshirish va qoldiqni asosiy hisob 
varag‗iga o‗tkazish. 
Zarurat bo‗lganda xizmat ko‗rsatayotgan vakolatli bank tomonidan 
ushbu shartnomaga tegishli bo‗lgan har xil turdagi yozishmalar, yuqori 
tashqi lot bilan soliq idoralari, bojxona xizmatiga oid hujjatlar talab 
qilinishi mumkin. 
Barter shartnomalari ham shu tartibda amalga oshiriladi. Barter 
shartnomalarini tuzish uchun tashkilotlar tegishli idoralar (Vazirlar 
Mahkamasi, hokimiyatlar)dan ruxsat olishlari kerak. Ruxsatnoma 
olganlaridan keyin barter shartnomasini 10 kun muddat ichida bankka 
taqdim etishlari lozim. 
Bunaqa hisob yuritish eksport – barter shartnomalarining 
bajarilishini kerakli darajadan nazorat o‗rnatish uchun valyuta 
tushumlarini o‗z vaqtida va to‗liq ravishda ta‘minlash, shuningdek, 
belgilangan tartibda majburiy sotuvni amalga oshirishlari uchun zarur. 
Qonunda belgilangan muddatda tushum bo‗lmasa yoki mahsulot kelib 
tushmasa, vakolatli bank bir hafta mobaynida chora ko‗rish uchun 
tegishli organlarga xabar berishi lozim. Xat nusxasi O‗zbekiston 
Respublikasi Markaziy bankining tashqi aloqalar va valyutani 
boshqarish departamentiga, Davlat Soliq qo‗mitasiga yuborilishi lozim. 
Shuningdek, import shartnomalari tashkilotning valyuta hisob 
raqami ochilgan vakolatli banklarda ro‗yxatga qo‗yilishi kerak. Import 
shartnomalarini xizmat ko‗rsatayotgan bankda ro‗yxatga qo‗yish uchun 
mijozlar belgilangan shaklda ariza, shartnomaning asl nusxasini, import 
197
shartnoma amalga oshirish narxi bitim tuzilgan kunda belgilanadi. 
Forvard va fyuchers operatsiyalarining o‗xshash tomonlari bo‗lgani bi-
lan bir-biridan farq qiluvchi belgilari ham mavjud. 
Birinchidan, fyuchers opreatsiyalari, odatda, birja bozorida, forvard 
esa banklararo bozorda amalga oshiriladi. Bundan shu kelib chiqadiki, 
fyuchers shartnomalarini amalga oshirish muddatlari ma‘lum sanalarga 
bog‗liq bo‗ladi va muddat, hajm hamda yetkazib berish shartlari 
bo‗yicha standartlashtirilgan bo‗ladi. Forvard shartnomalarida esa 
muddat va hajm o‗zaro tomonlar kelishuvi bo‗yicha belgilanadi. 
Ikkinchidan, fyuchers operatsiyalari ma‘lum chegaralangan valyuta 
birliklari bilan amalga oshiriladi (AQSh dollari, Yevro, yapon iyenasi, 
funt-sterling v.b.). Forvard shartnomalarida esa ko‗proq turdagi val-
yutalardan foydalaniladi. 
Uchinchidan, fyuchers bozorida yirik investorlar ham, shuningdek 
individual va kichik institutsional investorlar ham ishtirok etishi mum-
kin. Forvard bozorida esa uncha katta bo‗lmagan firmalar ishtiroki che-
garalangan, chunki ko‗p hollarda forvard shartnomasini tuzish uchun 
minimal summa 500000 AQSh dollaridan iborat. 
To‗rtinchidan, fyuchers operatsiyalarining 95% ofset (qaytarish) 
bitimi bilan tugallanadi, bunda valyutani real yetkazib berish amalga 
oshirilmaydi, ishtirokchilar esa faqatgina shartnomalarning boshlang‗ich 
narxi bilan qaytarish bitimi amalga oshirish kunidagi narx orasidagi 
farqnigina oladilar. Forvardda esa 95% holda valyutani yetkazish 
shartnoma asosida amalga oshiriladi. 
Beshinchidan, shartnomalarning standartlashtirilgani shuni bil-
diradiki, fyuchers bitimlari individual mijoz va bank o‗rtasidagi tuzilgan 
forvard bitimlariga qaraganda arzonroqqa tushadi. Xuddi shuning uchun 
forvard bitimlari odatda qimmatroq, ya‘ni ularda sotish va sotib olishda 
katta spred kuzatiladi. Bu esa muddatdan ilgari ochiq pozitsiyani yop-
ganda mijoz uchun katta xarajatlarni keltirib chiqarishi mumkin. 
Grafik ko‗rinishda forvard va fyuchers operatsiyalari orasidagi 
farqni quyidagicha ko‗rsatish mumkin. 
 
Sotuvchi 
Shartnoma shartlari 
Xaridor 
Sotuvchilar
Birja
Xaridorlar 
10-rasm.