Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Forvard valyuta shartnomasi
– bu kelajakdagi belgilangan 
muddatda aniq xorijiy valyuta summasini sotish yoki sotib olish 
bo‗yicha banklararo bitimni bajarish majburiyatidir. Bunda valyuta, 
summa, almashuv kursi va to‗lov muddati bitim tuzilgan paytda 
belgilanadi. Forvard bitim muddati 3 kundan 5 yilgacha bo‗lishi 
mumkin, ammo uning 1, 3, 6 va 12 oylik muddatlari odatda ko‗p 
uchraydi. 
Forvard shartnomasi bank shartnomasi hisoblanadi, shuning uchun 
u standartlashtirilmagan va biror aniq operatsiya ostida ham qo‗llanilishi 
mumkin. Forvard bitimlari bozori (6 oygacha bo‗lgan muddat uchun) 
asosiy valyutalarda yetarli darajada barqaror, 6 oydan ko‗proq muddatga 
esa nobarqaror, bunda ayrim operatsiyalar almashinuv kurslarining 
kuchli tebranishiga olib kelishi mumkin. 
Biz oldingi paragraflarda ta‘kidlaganimizdek, forvard operatsiyasi 
«svop» operatsiyasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Agar forvard 
bitimining o‗zigina qo‗llansa, (ya‘ni bir vaqtning o‗zida «spot» 
operatsiyasini amalga oshirish bilan emas), u holda bu operatsiya autrayt 
(outright) deb nomlanadi. 
Forvard kursi va «spot» kursi o‗zaro yaqin bog‗langan. Nazariy 
nuqtayi nazardan valyutaning forvard bahosi (FR) spot bahosi (SR) bilan 
207
 
 
VI BOB. TIJORAT BANKLARINING QIMMATLI QOG„OZLAR 
BILAN OPERATSIYALARI 
 
1-
§
. Qimmatli qog„ozlar, ularning turlari va ahamiyati 
 
Tijorat banklari respublika qimmatli qog‗ozlar bozorining eng faol 
va asosiy ishtirokchilaridan hisoblanadi hamda Fond birjasi umumiy 
savdo aylanmasida tijorat banklari ulushining yuqoriligi bank qimmatli 
qog‗ozlarining ishonchliligi, ular to‗g‗risidagi axborotlarning ochiq-
ligidan dalolat beradi. Agar biz 2014-yilda fond birjasida savdo hajmi 
yuqori bo‗lgan emitentlarni tahlil qiladigan bo‗lsak, 10 ta yirik 
emitentdan 9 tasi tijorat banklari hisoblanadi. 2014-yil davomida birja 
savdolari orqali jismoniy shaxslar investitsiyalarining 93,4 foizi, yuridik 
shaxslar investitsiyalarining 86,3 foizi aynan tijorat banklari qimmatli 
qog‗ozlariga yo‗naltirilgan. Tijorat banklari qimmatli qog‗ozlar bozorida 
bir vaqtning o‗zida bir qancha vazifalarni bajarishi mumkin. 
Banklarning aksiyadorlik jamiyati shaklida faoliyat yuritishi ularga 
qimmatli qog‗ozlarni chiqaruvchi emitent sifatida fond bozorida faol 
ishtirok etishiga imkoniyat beradi. Shu sababli, tijorat banklarining birja 
savdolariga qo‗yilayotgan qimmatli qog‗ozlari mamlakatimizda pul 
aylanishini jadallashtirish, yuridik va jismoniy shaxslarning vaqtincha 
turgan bo‗sh pul mablag‗larini jalb etib, ularni iqtisodiyotning asosiy 
tarmoqlariga investitsiya qilishga sharoit yaratadi. Bundan tashqari, 
tijorat banklari repo bitimlarini amalga oshirishda qimmatli qog‗ozlar 
bozorida investor sifatida ishtirok etishlari mumkin. Ma‘lumki, repo 
bitimlari qimmatli qog‗ozlarni garovga qo‗yish yo‗li bilan pul 
mablag‗larini qarzga olishning ommabop usuli bo‗lib, investitsiya 
kiritishning boshqa usullariga qaraganda xavfsiz hisoblanadi va 
investorlarning zarar ko‗rish darajasini pasaytiradi. Shu bilan birga, 
tijorat banklari qimmatli qog‗ozlar bozorida professional ishtirokchi 
sifatida qatnashish imkoniyatiga ega. Bugungi kunda tijorat banklari 
fond bozorida investitsiya vositachisi va maslahatchisi, aktivlarni 
ishonchli boshqaruvchi, transfer-agent va depozitariylik vazifasini ham 
bajarmoqda.
Bugungi kunda 20 ta tijorat bankining qimmatli qog‗ozlari birja 
savdolariga qo‗yilgan bo‗lib, ularning aksariyati birja listingining yuqori 
―A‖ toifasiga kiritilgan. Mazkur banklarning qimmatli qog‗ozlari birjada 

---

206
mijozning byudjet oldida va har xil turdagi soliqlardan qarzi yo‗qligini 
tasdiqlovchi soliq idoralar ma‘lumotnomasining mavjudligi hisoblanadi. 
Vakolatli bank tomonidan mijozlarga kafolatnoma berishning 
asosiy sharti Markaziy bank yo‗riqnomasining talablariga muvofiq 
importyor foydasiga uchinchi shaxs tomonidan kafolatnoma berilishidir. 
Shuningdek, uchinchi shaxs tomonidan berilgan kafolatnoma bankning 
kredit komissiyasida ko‗rib chiqilishi lozim. Ijobiy xulosaga 
kelishgandan so‗ng vakolatli bank rahbari bojxona xizmatiga taqdim 
etish uchun kafolatnoma berishga ruxsat beradi.