Jahon tarixi kafedrasi

Qadimgi Daxiston Turkmanistonning janubiy-g‘arbida qadimgi Daxiston vohasi o‘ziga xos tomonlari bilan ajralib turadi. Qadimgi Daxiston yodgorliklari Gurgen, Sumbar va Atrek Benguvona kabi kichik daryo vohalarida rivojlanadi. Qadimgi Daxiston yodgorliklari ham sitadelga ega bo‘lgan. Yirik manzilgohlar yoki qadimgi shaharlar (Madov, Izzatquli), yirik hamda kichik hajmdagi qishloqlardan iborat. Imoratlar xom g‘ishtdan qurilgan, tomlari tekis yopilgan. Bu erda Atrek daryosida chiqarilgan qadimgi kanal izlari o‘rganilgan. Ularning uzunligi 50-60 km. ni tashkil etadi. Kanallarning suvlari bir necha ariqlar orqali ekin maydonlariga taqsimlangan. Dehqonchilik aholining asosiy mashg‘uloti hisoblanib, bug‘doy, arpa va boshqa dukkakli ekinlar ekishgan. CHorvachilik ham yaxshi rivojlangan. Sopol idishlar kulolchilik charxida ishlanib, naqshlar berilgan. Bu erda temir bo‘laklari, temir qotishmasining chiqindilari ham topilgan. Umuman, Daxiston topilmalar Janubiy Turkmanistonning I ming yillik boshlariga doir moddiy manbalardan keskin farq qiladi. Ko‘rinishdan qadimgi Eron qabilalari bilan keng aloqada bo‘lib, ularning ta’sirida rivojlangan.

6. Shimoliy Parfiya. Bu hudud O‘rta Osiyoning boshqa hududlari kabi Aleksandr Makedonskiy vafotidan bir necha yillar o‘tib, vujudga kelgan selevkiylar davlati tarkibida bo‘lgan. Mil. av. 250 mahalliy yunon zodogoni Androgor selevkiylar davlatidan mustaqil bo‘lib olgandan so‘ng mamlakat mil.av. 247 yili shimoldan kelgan ko‘chmanchi dax (dai) yoki dai tomonidan bosib olinib, arshakiylar sulolasi tarkib topadi. Arxeolog olima L.M. Levina Arshak boshchiligidagi dax (dai) qabilalari migratsiyasini Sirdaryo deltalaridan birida rivojlangan CHirikrabot madaniyat qurg‘oqchilik tufayli inqirozi uchrashi natijasi bilan bog‘laydi. Mil. av. II asrlarda Parfiya davlatining qudrati yanada kuchayib, mamlakat chegaralari Suriyaga qadar erlarga qadar kengayib yirik imperiyalardan biriga aylanadi. Bu davrda Marg‘iyona ham bosib olinib, Parfiya tarkibiga kiritiladi. III asrning birinchi choragida Eronda tobor kuchayib borayotgan sosoniylar Parfiya davlatiga barham berib, Umumiy tavsifiShimoliy Parfiya va Murg‘ob vohalari bosib olinadi.

Umumiy tavsifiShimoliy Parfiya hududining antik davri yodgorliklarini o‘rganish 1930 yildan boshlangan. Vohaning antik davri moddiy madaniyat meroslarini o‘rganishning yangi bosqichi 1946 yili Janubiy Turkmaniston arxeologik kompleksi tashkil etilgandan so‘ng boshlanadi. O‘tgan asrning ikkinchi yarmi davomida M.E.Masson, A.A.Maruщenko, G.A. Kosholenko, D.Durdiev, V.N.Pilipko va boshqa arxeolog olimlar tomonidan amalga oshirilgan turli darajadagi tadqiqotlar davomida barcha turdagi arxeologik yodgorliklar o‘rganilgan.

Eng yirik yodgorliklar sirasiga Yangi Niso, Eski Niso, Ko‘hna Kaaxka, YAriqdepa, Xusravqal’a shu kabi qadimgi shahar xarobalari qal’a-qo‘rg‘on, dehqonchilik qishloqlari yoki alohida maqsadlar uchun xizmat qilgan manzilgohlar (Eski Niso, Mansurtepa) aniqlanib, ularda turli darajadagi qazishma ishlari amalga oshirilgan.

Hozirgi Ashgabad shahridan 18 km. g‘arbda joylashgan Yangi Niso nisbatan yaxshi o‘rganilgan manzilgohlar sirasidagi qo‘hna shahri xarobasi sanalib, o‘z davrida sun’iy do‘nglikda joylashgan ark (4 ga. atrofida) va unga tutash shahar (18 ga.) va shahar atrofdan tashkil topgan qadimgi shaharning uchala qismlari alohida mudofaa devorlari bilan muhofaza qilingan.

Muhim maqsadlarda foydalanilgan manzilgohlar sirasiga kiruvchi Eski Niso ehtimol Mitridat I (mil.av. 171-138 yy.) hukmronligi davrida barpo qilingan Parfiya hukmdorining qo‘riqxona qal’asi-Mixrdatkirt (Mitridatokert) yodgorligi markazida saroy-ibodatxona majmuasi va ular uchun xizmat qilgan xo‘jalik hamda yashash xonalari joylashgan. “Kvadrat zal”, “Aylana ibodatxona” va “Minorasimon ibodatxona”lar muhim o‘rin tutadi.

Ayrim ilgaridan rejalashtirish asosida aniq o‘lchamda barpo qilingan shahar turidagi manzilgohlar odatda qalin mudofaa devorlari bilan muhofaza qilinib, to‘g‘ri to‘rtburchak burjlar bilan ta’minlangan. Shuningdek, aylana yoki kvadrat o‘lchamga asoslangan manzilgohlar qal’a vazifasini bajarib, ularning atrofi odatda zichlangan tuproq devorlar (val) muhofaza qilingan. Bu davrda asosiy qurilish ashyosini tuproq tashkil etib, odatda xom g‘isht va paxsa sifatida foydalanilgan. Xom g‘ishtlar to‘g‘ri to‘rtburchak va kvadrat o‘lchamlardan iborat. Ayrim ko‘tarma devorlar pishgan g‘ishdan barpo qilingan. Imorat tomlari asosan yog‘och bolor asosida tekis, ayrim hollarda esa gumbaz qilib, aylana moratlar chodirsimon shaklda yopilgan.

Shimoliy Parfiyaning asosiy xo‘jaligi sug‘orma dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik shakllaridan iborat bo‘lgan. Hunarmandchilda birinchi navbatda dehqonchilik ish qurollari yasash asosiy o‘rin egallagan. Bu davrdagi harbiy qarama-qarshilik qurol-yarog‘lar ishlab chiqarishga bo‘lgan talabni kuchaytirishi tabiiy, edi. Shimoliy Parfiyaning nisbatan yaxshi o‘rganilgan hunarmandchilik turlaridan biri-kulolchilik sapol parchalari, xumdonlar ko‘plab qdgorliklarda o‘rganilgan. O‘rganilgan xumdonlar aylana shakldagi ikki yarusdan iborat. Angob berish va pardozlash keng qo‘llanilgan antik davri sapollari yuqori sifati bilan ajralib turgan. Bu davrda kosalar, piyolalar, ko‘zalar va bokalsimon idishlardan foydalanilgan. Antik davrining oxirlarida angob berish va pardozlash susayadi. Angoblar qizil, qizil-jigar va jigar ranglaridan iborat. Bu davrda ayniqsa, tagli bokalsimon idishlar urf bo‘lgan.