Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar fanining ob’ekti, perdmeti, maqsad va vazifalari. Reja

11.2. Feodal tarkoklik, feodalizm mafkurasi. Markazlashgan cherkov xokimiyati.
IX – X asrlarga kelib Garbiy Evropa davlatlarida feodal tuzum uzil – kesil karor topgan edi. Erlar asosan ikkiga - xujayin eri va chek erlarga bulingan.
Kirollar kupincha zodogonlarga er – mulklar xadya etardi, zodogonlar esa kirol xokimiyatini xar tamonlama kullab – kuvatlab turganlar. Feodal zodogonlarning xar biri uz mol – mulkiga ega bulish bilan birga uzlarini mustakil knyazlik sifatida tutishga intilgan. Mol – mulkini ximoya kilish maksadida aloxida xarbiy jangchilarga, uz sudi va uzining nazoratchisi xamda boshkaruvchisiga xam ega bulishgan. Usha davr konunlariga kura, feodallar axoli ustidan xukumron bulib, ularni sud kilish, jazolash xukukiga ega bulgan.
Feodal tarkoklikka xos xususiyatlardan biri feodallar urtasida doimo tuxtovsiz urushlarning davom etishidir. Ular bir – birlarining erlarini tortib olishga intilganlar. Ammo bu urushlardan ularning uzlaridan kura ,kuprok dexkonlar zarar kurganlar.
Dexkon va xunarmandlar tulaydigan soliklarning turlari doim kupayib turgan. Dexkonlar turli sabablardan uz erlaridan maxrum etilar edi. Feodallar mol – mulkini kupaytirish uchun dexkonlarni kattik sikuvga olar, aldash, zuravonlik va xiyla - nayranglar bilan dexkonning erini tortib olishga intilganlar. Jabr -zulmlardan bezgan, xujayinlar tamonidan aldangan dexkonlar kupincha uz erlarini tashlab ketishga, goxo kambagal dexkonlar tulayolmagan karzlari evaziga oilasini bokib turgan bir parcha erini xujayinga berishga majbur bulardi.
Natijada Garbiy Evropa davlatlarida urta asrlar davomida feodallarning
mol–mulki kupayib borgan, kambagal, kashshok dexkonlarning axvoli esa tabora yomonlashib borgan. Dexkonlar orasida karam dexkonlar tabakasi - krepastnoy dexkonlar soni kupayib bordi.


^{1. Garb falsafasi. T. « Shark ». 2004 y. 226 – bet.}

Krepatnoy dexkon erkin dexkonga karaganda uz xujayiniga bir umr karam xisoblangan. Erkin dexkon istagan paytida boshka xujayinning erida ishlashga ketishi mumkin , ammo krepastnoy dexkon shaxsiy jixatdan xam karam edi. Krepastnoy dexkonlar garchi avvalgidek uz erlarida mexnat kilsalar-da, bu erlar endi uz eri emas, chek erlari xisoblangan. Erda ishlaganligi uchun dexkon xosilning bir kismini xujayinga ijara xakki sifatida berishi kerak bulgan.

Karam dexkon ijaraga er olib ishlashi bilan bir kator majburiyatlarni ado etishi va soliklarni uz vaktida tulab turishi zarur edi. Barshchina va obrok majburiyatlari shular jumlasidandir. « Feodal xoxlagan vaktida undan kushimcha ish talab kilar edi. Krepastnoy kiz boshka er – mulkdagi dexkonga turmushga chiksa, uning ota – onasi bitta ishchi ^.kuchi ketib kolgani uchun feodalga katta mikdorda pul tular edi »¹.
Feodal tarkoklik davrida Garbiy Evropa davlatlari bilan katolik cherkovi urtasida turli ijtimoiy – siyosiy munosabatlar karor topdi. Mafkuraviy jixatdan uzaro yakinlashish va xamkorlik vujudga keldi. « Yosh milliy davlatlar uz ichki va tashki siyosatlari katta obruga ega bulgan din va cherkov tamonidan kullab – kuvvatlanishini istar edilar. Ayni paytda cherkov xam keng mikiyosda ijtimoiy – siyosiy tadbirlarni amalga oshirish uchun dunyoviy xukumdorlarga tayanishiga tugri keldi ».²
Garbiy Evropa mamlakatlarida katolik cherkovi tabora uz mavkeni mustaxkamlashga intila boshlagan. Odamlarning dunyokarashi juda tor doirada bulib , bilim saviyasi ancha past darajada bulgan. Aksariyat odam uz mamlakati, kishloklaridan chetga chikmagan bulib, ular uzlari yashab turgan xududlaridan boshka erlar xakida xech narsa bilmas edilar. Shunga yarasha fikrlashar edi. Shuning uchun xam ularning dunyokarashlarida cherkov, diniy karashlarga xos tushunchalar ustun edi. Bu esa katolik cherkov manfaatlariga maьkul tushar edi.
Mamlakatlarda savodli kishilar kam edi. Asosan cherkov maktablari bulib, unda dunyoviy fanlardan kura diniy fanlar ukitilgan.
Barcha mamlakatlarda bilimdon ruxoniylarga bulgan extiyojning ortishi natijasida ruxoniylar tayyorlaydigan monastir va episkop maktablarining sonining kupayishiga olib keldi. Ammo diniy mavjud maktablar grammatikani ukitish, lotin tili koidalari va Mukaddas kitob tilini urganish bilan cheklangan, xolos.
Garbiy Evropa ijtimoiy - siyosiy mafkuralarining shakllanishi va tarakkiyoti davrida Buyuk Karl tamonidan olib borilgan maьnaviy – maьrifiy isloxatlar dikkatga sazovordir. U davlatga turli tillarda
gapiradigan, xar xil madaniy – maьnaviy anьanaga ega bulgan xalklarni birlashtirgan imperiyani boshkarish uchun savodli amaldorlar va ziyolilar kerakligini anglagan Buyuk Karl uz saroyida olimlar va faylasuflarni tupladi. Ularga etarlicha shart – sharoit yaratib berdi.


^{1.Urta asrlar tarixi. T. 1986 y. 29 – bet.
2.Garb falsafasi. 2004 y. 226 – bet..}
U Rim imperiyasi madaniyati va taьlim tizimiga taklid kilib, Akademiya barpo etdi. Akademiyada Yunon va lotin kulyozmalari kuchirib yozilgan xamda adabiyot va falsafaga oid ilmiy - tadkikot olib borilgan. Karlning uzi xam ukimishli kishi bulib, lotin va yunon tillarini yaxshi bilgan.
Garbiy Evropada katolik cherkovi nufuzi kundan – kunga ortib borgan. Cherkov xalkni itoatkorlik ruxida tarbiyalashga intilgan. U feodal tuzumni mustaxkamlashdan manfaatdor edi. Shuning uchun xalkka xudo odamlarni uch toifaga bulgan: 1) ruxoniylar – xamma uchun ibodat kilmogi lozim, 2) feodallar - urush kilmogi, 3) dexkon va xunarmandlar xamma uchun mexnat kilib, moddiy neьmatlar yaratmogi zarur, deb tushuntirgan.
Xristian mafkurasiga kura, xar kim uzi dunyoga kelgan toifasiga sodik kolishi shart, kimki bu tartibga karshi chiksa, xudo tamonidan jazolanadi, chunki u xudo irodasiga karshi chikkan xisoblanadi, deydi.
Cherkov odamlar uzaro axil va inok yashashlari, buning uchun oddiy xalk uz xujayinlariga itoat etishlari kerak, deb xisoblaydi. Xar kanday siyosiy chikishlarni u koralaydi.
Urta asrlar davrida Garbiy Evropada xristian taьlimoti etakchi mafkuraga aylangan vaktdan boshlab urta asrdagi siysiy xayot va siyosiy tafakkurga jiddiy taьsir kursatgan konkret uzgarishlar ruy berdi. Ikki karama – karshi institut - dunyoviy institut va cherkov instituti yuzaga keldi. IV asrdan to urta asrlar oxirigacha ular urtasidagi kurash tuxtamadi. Bu ikki xil mafkura doimo rakobatlashib keldi.
Jamiyat va xokimiyatda uz nufuzini, manfaatlarini mustaxkamlashga intilgan katolik cherkovi dunyoviy xokimiyatga maьlum maьnoda xalkni boshkarish, xukmronlikni saklash yulida madad berib keldi. « Xar kanday rux oliy xukumdorga itoat etishi kerak, zero xukmdor xudoning erdagi soyasidir ».
Garbiy Evropada katolik cherkovi markazlashgan xokimiyatga ega edi. Italiyada Rim papasining aloxida davlati – Papa viloyati bor edi. Muxtasham saroylar, kasrlar va bexisob boyliklarga tula xazina Rim papasiga xizmat kilardi. Turli mamlakatlarda yuz minglab cherkovlar papaga buysungan. Bu mamlakatlardan xar yili papa xazinasiga millionlab boyliklar okib kelib turgan.
Aloxida xarbiy otryadlarga ega katolik cherkovi uzini kudratli kuch deb xisoblar edi. Shuning uchun katolik cherkovi Garbiy Evropadagi barcha mamlakatlar ichki siyosatiga bemalol aralashar edi. Aksariyat kirollar papa xokimiyatini tan olishga, papaning kursatmalarini bajarishga majbur edi. Ammo baьzi xollarda kirol bilan papa urtasidagi uzaro goyaviy karama – karshiliklar xam ruy berib turgan.