1. Bugungi kunda jahondagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar tilda o’z aksini topmoqda. XIX asr oxiri XX asrning boshlarida kompiyuter texnologiyalari rivojlanishi va internet tarmog’ini keng yoyilishi Zamonaviy tilshunoslikning kompiyuter lingvistikasi va korpus tilshunosligi sohalarini paydo bo’lishiga zamin yaratdi. Bugungi axborotlashgan jamiyatda har qanday til jamiyatda saqlanib qolishi uchun sun'iy intellekt tiliga aylanishi lozim. Har qanday tilning sun’iy shaklini yaratish korpus tilshunosligining muhim vazifasidir. XX asrning 90-yillari birinchi yarmida korpus tilshunosligi til to'g'risidagi fanning alohida qismi sifatida shakllandi. Shu bilan birga, u kompyuter tilshunosligi bilan yaqindan hamkorlik qiladi,uning yutuqlaridan foydalanadi va, o'z navbatida, uni boyitadi.1950 –yillarning oxiridan boshlab korpus tilshunosligi bo'yicha muhim ishlar olib borildi, shu jumladan 1959 yilda as os solingan Randolf Kuirkning ingliz tilidan foydalanish tadqiqotlari bo'limi va 1964 yilda nashr etilgan Frensis va Kucheraning Brown korpusi kabi muhim ishlarni ko’rishimiz mumkin.Korpus tilshunosligi – hisoblash tilshunosligining bir qismi bo'lib, u kompyuter texnologiyalaridan foydalangan holda lingvistik korpuslarni (matn korpuslari) qurish va ishlatishning umumiy tamoyillarini ishlab chiqadi. Matnlarning lingvistik yoki til korpusi deganda, muayyan til muammolarini hal qilish uchun mo'ljallangan, mashinada o'qiladigan, birlashtirilgan, tuzilgan, belgilangan, filologik jihatdan mukammal lingvistik ma'lumotlar to'plami tushuniladi.Korpus turlariga ixtisoslashgan, ma'lumotli, ko'p tili, parallel, o’rganish, qiyosiy, diaxronik va monitor kiradi. Parallellik mezoniga ko'ra korpuslar bir tili, ikki tili va ko'p tiliga bo'linadi. Bir tili korpuslarda dialektlar va til variantlariga qarama -qarshi. Masalan, ingliz tili ona tili va ingliz tili chet tili kabi yangi texnologiyalar paydo bo'lgunga qadar ilmiy qiziqish doirasidan tashqarida qoldi, bu esa qarama-qarshi tildagi nutq asarlarini ancha ko'p jalb qilishga imkon berdi. Ikki tili va ko'p tili korpuslar bir xil tematik sohadagi mustaqil ravishda ikki yoki undan ortiq tillarda yozilgan matnlarni birlashtiradi (masalan, turli mamlakatlarda va turli tillarda
o'tkazilgan ma'lum bir ilmiy muammo bo'yicha konferentsiyalar materiallari to'plami). Bunday korpuslar terminologiyaga yordam beradi va ko'pincha tarjimonlar tomonidan ishlatiladi. Ikki tili yoki ko'p tili korpusning yana bir varianti-har qanday manba tilida yozilgan asl matnlar va bu manba matnlarning bir yoki bir nechta boshqa tillarga tarjimasi kiradi. Bunday korpus qiyosiy tadqiqotlar, tarjima nazariyasi bo'yicha tadqiqotlar va inson va kompyuter tarjimasini o'rgatish uchun bebaho material bo’lib xizmat qiladi.Parallel matn korpusi - lingvistik manbalarning nisbatan yangi turi. Birinchi Parallel korpus matn (PKM)lar - Shveytsariyada nemis, frantsuz va italyan tillarida to'plangan qor ko'chkisi to'g'risidagi hisobotlar, Kanada ommaviy axborot vositalarida ingliz va frantsuz tillaridagi ob-havo ma'lumoti - juda qattiq sintaksisga ega bo'lgan maxsus pastki tillarga qaratilgan va, qoida tariqasida, yakuniy maqsadmashina tarjima tizimi yaratish edi. Bu turdagi birinchi manbalar 1980 -yillarning oxiri - 1990 -yillarning boshlarida paydo bo'lgan. So'nggi o'n yil ichida parallel matnli korpuslar bilan bog'liq bo'lgan bir qancha loyihalar ishga tushirildi. Keling, ulardan bir nechtasini ko’rib chiqaylik. Kanada parlamentidagi ingliz-fransuz parallel munozaralar korpusi (Kanada-Hansards ingliz-fransuz parallel corpus). Brayton universitetida INTERSECT loyihasi (inglizcha kontrastli matnlarning xalqaro namunasi). ET10-63 qo'shimchasi-Angliya-Fransuz PKM, shu jumladan, Evropa Ittifoqining telekommunikatsiya bo'yicha rasmiy hujjatlari CRATER (Xalqaro Telekommunikatsiyalar Ittifoqi (XTI) yoki CRATER korpus) uch tili fransuzispaningliz PKM hajmi 1 mln. jumlalar darajasida biriktirilgan so'zlardaniborat . Korpus telekommunikatsiya sohasidagi matnlarni o'z ichiga oladi. Ingliz-Norveg parallel korpusi, Oslo universiteti (Norvegiya)da1994 1997, Stig Yoxansson rahbarligi asosidagi loyihada yaratilgan. Korpus ingliz va norveg tillarining asl badiiy matnl ari va ularning norveg va ingliz tillariga tarjimalaridan iborat. Hozirgi vaqtda korpusni kengaytirish ishlari olib borilmoqda, yangi korpus Oslo Ko’p tili Korpusi (OKK) deb nomlandi. Asl ingliz-norvegiya korpusi nemis va fransuz matnlari bilan to'ldirilgan. Yuqorida aytilganlarga yaqin, 1998 yilda Portugaliya Fan va Texnologiya Vazirligi tashabbusi bilan boshlangan Portugaliya loyihasini hisob-kitob amalga oshirilgan.Loyihani Norvegiyaning SINTEF Telekommunikatsiya va informatika kompaniyasi amalga oshiradi. PKM COMPARA loyiha jamoasi tomonidan ishlab chiqilgan resurslar va dasturiy paketlari badiiy matnlarni portugal tilida va ularning ingliz tiliga tarjimalarini o'z ichiga oladi.1 Parallel korpus bu bir mavzuga oid ikki tildagi matnli korpus hisoblanadi.Birinchi tipdagi korpus “parallel korpus” (parallel
corpora) deb nomlanib, ma’lum bir tarjimaning turli
aspektini о‘rganish uchun qо‘llaniladi. Bunday korpuslar
sirasiga Kanada parlamenti yig‘ini (ingliz/fransuz)
matnlari korpusini kiritish mumkin. Parallel korpus о‘z
navbatida yana 2 turga bо‘linadi. Bu moslangan (aligned),
moslanmagan (not aligned) korpusdir. “Moslangan” atamasi
korpusda tarjima birliklari orasida bir-birini taqozo
etuvchi aniq aloqa mavjudligini bildiradi. Bunday
korpusdan u yoki bu gapning qanday tarjima qilinganini
darrov topamiz. Bu turdagi korpus tarjimon uchun
ahamiyatli, chunki unda noyob resurs - “tarjima xotira”si
(translation memor) mavjud.
2) bir-birining tarjimasi bо‘lgan matnli korpus.2 Ko‘p tilli “moslangan” korpus namunasi sifatida Evropa Ittifoqining Acquis Communautaire ma’lumotlar bazasini keltirishimiz mumkin. Parallel korpusning qimmati uning hajmi, tillarning miqdori bilan belgilanadi. Acquis Communautaire – dunyodagi eng katta parallel korpus. Uning ikki muhim jihati korpusdan foydalanishning bepulligi, malьti-eston, sloven-fin kabi kam uchraydigan tillar juftligining mavjudligida. Bunday korpusdan quyidagi maqsadlarda foydalanish mumkin: 1)tipik tarjima usullari, transformatsiyani yuzaga keltirish;
