Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar fanining ob’ekti, perdmeti, maqsad va vazifalari. Reja

2-masala. Xorijiylar, karmatlar, va ismoiliylar mafkurasi.
Islom taьlimotining yoyilish jarayoni, xalifalik davlati davrida vujudga kelgan ijtimoiy ziddiyatlar va xokimiyat uchun kurashlar davomida turli yunalish va okimlar shakllandi.
Yunalishlar

xorijiylik shialik


sunnniylik
Islomning ushbu yunalishlari garchi yagona olloxga itoat etish goyasini ilgari sursa-da, xar biri uziga xos karashlar va akidalarga asoslanadi.
Islomning xorijiylik yunalishi tarafdorlari karashlaricha, xalifa diniy jamoa tamonidan saylanadi va jamoaga buysunadi, xar kanday takvador musulmon ( xato kul va negr bulsa xam) xalifa sifatida saylanishi mumkin. Agar xalifa jamoa manfaatlarini ximoya kilmasa yoki uz
vazifasini syuisteьmol kilsa, vazifasidan bushatiladi va xatto katl etiladi. Xorijiylar uzlarining ochik demokratik karashlari bilan toju-


^{1. « Temur tuzuklari » T. 1991 y. 64 – 65 – bet.}
taxt talashayotgan ummaviylar va abbosiylarga karshi uzlarining ana shunday goyalarini ilgari surdilar. Ayni paytda ular « dindan kaytgan » va yo’qotilishga maxkum etilgan, deb eьlon kilingan siyosiy va goyaviy rakiblarga nisbatan murososiz bo’lganlar. Xorijiylik keyinchalik bir necha gurux – firkalarga bulinib ketadi. Manbalarda xorijiylikning 20 ga yakin firkalari kayd etiladi. Ummaviylar va abbosiylarning xorijiy kavmlarga karshi olib borgan kurashlari natijasida ularning aksariyat kismi kirib tashlandi. Bugungi kunda xorijiylarning ibodiylar deb atalgan sektasini ayrim mamlakatlar- Jazoir, Tunis, Ummon va Tanzaniyada uchratishimiz mumkin. « Islomning dastlabki davrlarida xorijiylik deb atalgan xarakat xomxayollarcha musulmon jamiyatini sof kurishga kurashgan edi ».¹
Islom tarixida shakllangan barcha okim va mazxablarning diniy falsafiy karashlari muayyan mafkuraga asoslangan. Bu mafkura islom mafkurasidir.
Islom mafkurasi odamlarni ezgu goyalar, maksadlar sari etaklar ekan, ularni bu dune tashvishlarini xotirjam xal etishga, olloxga buysunish orkali itoatda bulishga xamda tabiatning ojiz mavjudoti ekanligini tan olishga chakiradi. Bu mafkura barcha insonlarni tengligi xakidagi goyalarni ilgari suradi. Talimotda xech bir tabakalanish, ijtimoiy tengsizlik goyalari uchramaydi.
Xalifalik davrida yuzaga kelgan uzaro nizolar jamiyatdagi ijtimoiy tabakalanishning natijasi deyish mumkin. Asosan dexkonlar, kuchmanchi badaviylar va xunarmandlardan iborat karmatlar ismoiliylarning bir
okimi sifatida abbosiylar xalifaligi tartiblariga karshi yuzaga kelgan kuzgalonlarga boshchilik kilganlar.Ular uz xarakatlarini jamiyatda ijtimoiy tenglik goyalariga karatgan, kullarni inkor etgan xolda barcha erkin kishilar ijtimoiy mulkka ega bulishini talab kilib chikishgan.
Islom taьlimotining okimlaridan biri sifatida maydonga chikkan karmatlar yagona olloxni tan olsa-da, shariat konunlariga buysunmagan. Ularning xatto masjidlvri xam bulmagan. Islromga nisbatan buzgunchi kavm sifatida butun musulmon axli ziyorat kiluvchi «kora tosh » - xajar al- asvadga xurofot, bidьat deb karashgan. 899 yil karmatlar Baxraynni egallab olib, Al – asxo ( Sharkiy Arabiston ) da uz davlatini xam tuzdilar. Ular uz davlatida dexkon va xunarmandlar uchun aloxida imtiyozlar yaratib, soliklardan ozod etishgan. Karmatlar xujumi tufayli 930 yilda Makka talon – taroj buldi. Odamlar asir olinib, bir kismi kulga aylantirildi. Karmatlarning bunday buzgunchi xarakatlari islomning dunyo xalklari oldidagi obrusiga putur etkazishi va asrlar davomida shakllanib kelgan islom akidalariga zarar keltirish xavfini tugdirishi mumkin edi. Shuning uchun Irok va Eronda ularga karshi shiddatli kurash boshlandi. IX asr oxiri XII asr boshlarida keng kuloch yoygan karmatlar xarakatiga karshi olib borilgan kurashlar bunga chek kuydi.
Shialikning yana bir okimi VIII asrda shakllanib, X – XI asrlarda yakin va Urta sharkda keng tarkalgan ismoiliylik arab xalifaligida yuzaga kelgan


^{1. Timoti J. Uinter. XXI asrda Islom. T. 2005 y. 19 – bet.}
ichki ziddiyatlar va xalk kuzgalonlarining natijasi edi. Shialarning bir kismi xalifalik taxtini egallagan abbosiylar bilan kelishib ish tutishgan bulsa, bir kismi esa oltinchi imom Zaьfar as – Sodikning katta ugli Ismoil atrofiga birlashadilar. Garchi Jaьfar as- Sodik Ismoilning ichkilik va maishatga berilganligi uchun taxt vorisligidan maxrum etsa-da, uning ulimidan sung Ismoil tarafdorlari Ismoilni taxt vorisi va uzlarining imomi, deb tan oladilar. Keyingi davrlarda xususan X _ XII asrlarda xalifalikda toju taxt uchun bulgan xarakatlarda ismoiliylar goyasi diniy nikob bulib xizmat kildi. IX asrda ismoiliylik aloxida okim bulib shaklangan edi. Okim tarafdorlari yashirin uyushma va tashkilotlarga birlashdilar.
Ismoiliylar xarakatlari natijasida 1030 yilda eronda aloxida mustakil davlat tuzildi. Ismoiliylar endi siyosiy goyalarin xam ilgari surdilar. Ular 1164 yilda islom farzlari va shariat konunlarini rasmiy ravishda bekor kildilar. Ularning fikricha, shariat konunlari eьtikodning yagona goyasi emas, yagona eьtikod olloxga eьtikod kuyish. Shundagina inson xakikatga etishishi mumkin.
Ismoiliylar diniy akidalar. Shariat konunlariga ishonish urniga ilm – Fan, inson axlining buyukligiga bulgan ishonchni ustun kuyganlar. Shariat konunlarini ilmiy konunlar va akliy bilim Bilan uzgartirishni yoklab chikkanlar.
Xorijiylar , ismoiliylar va karmatlar arab xalifaligida ruy bergan ijtimoiy – nizolar sifatida maydonga kelgan okimlar bulib , xar kaysi uz maksa dva manfaatlari yulida uziga xos siyosiy mafkurasini yaratgan. Ular islomni uz goyalari asosida talkin etishga intildi. Shuningdek, uz goyalarini ustun kuygan xolda xokimiyatni egallashga va butun islom olamini buysundirishga intildilar. Islom asl taьlimotini uzlarining manfaatlariga mos tarzda uzgartirishga bulgan xarakatlar bu okimlar faьoliyatiga xosdir. Bugungi kunda Ushbu okimlarning faьolityati cheklangan bulib, muayyan xududlarda aloxida guruxlari saklanib kolgan, xolos. Xorijiylar, karmat va ismoiliylar islom taьlimotining tarakkiyotida yuaga kelgan ijtimoiy – siyosiy uzgarishlar natijasidir.