Jahon sivilizatsiyalar tarixi fanidan

019-54s GURUH TALABASI

SUYUNOV XASANNING

Jahon sivilizatsiyalar tarixi

fanidan

MAVZU: SIVILIZATSIYA TUSHUNCHASI – TARIXIY JARAYONNING TAHLIL QILISHINING YANGICHA USULI.

BAJARDI: X. SUYONOV ______________

QABUL QILDI: _____________ ______________

MAVZU: SIVILIZATSIYA TUSHUNCHASI – TARIXIY JARAYONNING TAHLIL QILISHINING YANGICHA USULI.

REJA:

1. Mesopotamiya sivilizatsiyasining shakllanishi va taraqqiyoti

2.      Qadimgi Mesopotomiya madaniyati.

3.      Misr sivilizatsiyasining asoslari.

4.      Misr sivilizatsiyasining taraqqiyot bosqichlari.

5.      Qadimgi Misr madaniyati va uning jahon sivilizatsiyaisda tutgan o‘rni.

6. Adabiyotlar.

M.a. IV ming yilliklarda janubiy Mesopotamiyada shumer manzilgohlari paydo bo‘lgan. Bora-bora ular butun Mesopotamiyani egallashgan.

Mesopotamiyaning shimoliy qismida m.a. III ming yillikning birinchi yarmidan semitlar istiqomat qilgan. Ular qadimgi Old Osiyo va Suriya dashtlarining chorvador qabilalari bo‘lishgan. Mesopotamiyaga kelib o‘rnashgan semit xalqlarining tili akkad tili deb atalgan. Bir necha asrlar davomida semitlar shumerlar bilan yonma-yon yashashgan, so‘ngra ular janubga siljib, III ming yillik oxirida butun janubiy Mesopotamiyani egallashgan.

M.a. III ming yillik oxirida Mesopotamiyaga Suriya dashtlaridan g‘arbiy semit chorvador qabilalari kirib kela boshlagan. Ularni bobilliklar amoriylar deb atashgan. M.a. III ming yillikdan boshlab shimoliy Mesopotamiyada kutiy yoki gutiy  qabilalari istiqomat qilishgan. Qadimgi davrlardan bu yerda xurrit qabilalari ham yashagan. Shimoliy Mesopotamiyada xurritlar o‘zlarining Mitanni davlatini barpo etishgan.

M.a. II ming  yillikning ikkinchi yarmida Shimoliy Arabistondan Suriya dashtlariga, Shimoliy Suriya va Mesopotamiyaga oromiy qabilalarining kuchli to‘lqini kirib keldi.

M.a. III ming  yillikning birinchi yarmida Mesopotamiya  janubida qator shahar-davlatlar Eredu, Ur, Larsa, Uruk va Kish kabilar  paydo bo‘ladi. Hunarmandchilik yuqori darajada  rivojlandi. Metallurgiya sanoati  birinchi o‘ringa chiqib oladi. Savdo hunarmandchilikdan ajralib chiqadi. Yerni sotish va sotib olish boshlandi. Qulchilik munosabatlari  rivojlanadi.

Shumer  jamiyatida qullardan tashqari o‘z yeri bo‘lmagan yoki yeridan  ajralgan, boshqa jamoalardan kelganlar, kambag‘al oilaning kichik a’zosi ibodatxonaga bag‘ishlangan qaram  kishilar ko‘p bo‘lgan. Bu qaram  kishilar ibodatxona  va xususiy  xo‘jaliklarda qullar qatorida mehnat qilganlar. Ilk sulola davrida  Shumer jamiyatining hukmron qatlamini  quldorlar tashkil  qilgan. Bu qatlamga urug‘ zodagonlari, oliy kohinlar, ma’muriyat vakillari bo‘lgan amaldorlar kirgan. Mayda ishlab chiqaruvchilar qatlamini kichik yer uchastkasiga ega  bo‘lgan hududiy va katta oilalarga birlashgan oddiy jamoachilar tashkil qilgan. Shumer jamiyatida yer egaligi ikki  qismdan -jamoa va ibodatxona yerlaridan  iborat bo‘lgan. Ilk sulola davrida m.a. XXVIII-XXVII  asrlarda  shahar-davlat tepasida «En» (janob)-oliy  kohin turgan, ehtimol  u saylab  qo‘yilgan. «En» ning vazifasi kohinlik, ibodatxona ma’muriyatini boshqarish, ibodatxona, shahar qurilishi-sug‘orish inshootlarini barpo qilish, boshqa jamoa mulki hamda uning iqtisodiyotini boshqarish bo‘lgan.  M.a. III ming yillik o‘rtalarida “En” unvoni o‘rniga “Ensi” (“kohin-quruvchi”  shahar boshqaruvchisi) va  “Lugal”-(“katta  odam”, “podsho”, akkadcha “sharru”)  paydo bo‘ladi.

M.a. III ming yillik boshlaridan shumerlar jezni o‘zlashtira boshladilar. Shu davrdan arxeologlar  ilk sulola  davrini (m.a. 3000-2300-yillar atrofi) belgilaydilar. Shumer an’anasi esa mamlakat tarixini “to‘fon”gacha va “ to‘fondan” keyingi davrga bo‘ladi.

Shumer tarixini u yoki bu markazning siyosiy yetakchiligiga qarab  m.a. III ming yillikning birinchi yarmida ilk sulola davrini  tashkil qilgan uch  bosqichga bo‘lish qabul qilingan. Dastlab Kish,  so‘ngra Uruk va uchinchi bosqichda Ur yetakchilik qilgan.

     Vaqt o‘tishi bilan ziddiyatlar kuchayib, Ur zaiflashib qo‘shni Lagash shahri kuchayib ketadi. Lagash  deyarli barcha Shumer  shaharlarini bo‘ysundiradi, Elam ustidan g‘alaba qiladi. Ammo ichki ziddiyatlar Lagashni zaiflashtiradi. Lagashning  ichki  qiyinchiliklaridan foydalangan Umma   shahri podshosi Lugalzagissi m.a. XXIV asr oxirida  Lagashni  bosib olib, butun Shumerda chorak  asr yetakchilik  mavqeiga ega bo‘ladi. 

O‘zini Sharrum-ken (“haqiqiy podsho”)  deb atagan Sargon (m.a. 2316-2361 yy) Shumer shimolidagi Akkad davlatiga asos soldi va butun Shumerni istilo qildi.  Sargon butun Mesopotamiyani  Akkad davlati  qo‘l  ostiga birlashtiradi. Bundan tashqari u Kichik Osiyo, Kipr, Suriya, Elam va hatto uzoq Janubiy Erongacha harbiy yurishlar qiladi.

Sargon davlati oldingi Mesopotamiya davlatlaridan farq qilgan holda markazlashgan davlat edi. Sargon va uning vorislari davrida  mamlakatda iqtisodiyot, pul-tovar munosabatlari, sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik yuksaladi.

Akkad podsholigining qudratiga Mesopotamiyaga Zagros tog‘laridan bostirib kirgan tog‘li  qabilalardan bo‘lgan kutiylar chek qo‘yganlar. Lagash hokimlari kutiylar yordamiga tayanib boshqa shaharlar ustidan ma’lum darajada hukmronlik qildilar. Kutiylar Mesopotamiyada yuz yilga yaqin  hukmronlik qilganlar. M.a. 2109-yil kutiylar Ur podshosi Utuxengal tomonidan  tor-mor qilinadi va  III Ur  sulolasi hukmronligi boshlanadi.  Shumer-akkad  podsholigining davlat boshqaruvi  III sulola  davrida qadimgi Sharq podsho hokimiyatining tugallangan shakli edi.

     Iqtisodiy tushkunlik, amoriy ko‘chmanchi qabilalarining hujumi, Ur  sulolasining yemirilishi siyosiy tarqoqlikka olib keldi. Amoriy va Akkad davlatlari bir-birlari bilan shafqatsiz urushlar olib bordilar. M.a.. 1800-yillar atrofida Mesopotamiya janubini Larsa podsholigi, markazni Bobil shahri va Eshnunna,  Yuqori Mesopotamiyani va Mari podsholigini  M.a.. XIX  asrd oxirida amoriy hukmdor Shamshi-Add (1824-1870-yillar atrofida) davlati egallab olgan edi.

Bu davlatlar o‘rtasida uzoqqa cho‘zilgan urushlar bo‘lib o‘tdi. Bu kurashlar davomida  sekin-asta Bobil shahri yuksala boshlaydi. Bu  shaharda I-Bobil  yoki amoriylar sulolasi hukmronlik qilib uning boshqaruvi tarixda qadimgi  Bobil (m.a. 1894-1595 yillar) davri deb nom oldi.

Bobilning gullab-yashnashi I-Bobil sulolasining oltinchi podshosi Xammurapi (yer.avv. 1792-1750 yillar) davriga to‘g‘ri keladi. Xammurapining  hukmronligi davomida Bobil kichik shahardan butun Mesopotamiyani birlashtirgan yangi qudratli  davlatning  poytaxti, Old Osiyoning yirik siyosiy–iqtisodiy  va madaniy  markaziga aylanadi.

M.a. 1742-yilda Mesopotamiyaga shimoli-sharqdan bu yerda avval noma’lum bo‘lgan “kass” etnomidagi hind-yevropa qabilalari bostirib kiradilar. Elam janubda  shumer  shaharlariga  bostirib kiradi.

 M.a. 1595 - yildan Bobilda kassit sulolasining hukmronligi  boshlanib, 1055 - yilgacha davom etadi. Bu davr «O‘rta Bobil davri»  deb  ataladi. Kassitlar  Bobilni yuksak madaniyatini qabul qiladilar. Kassit sulolasi keng qamrovli tashqi siyosat olib bordi.

M.a.  XII  asrda Elam kassitlar sulolasi hukmronligini  tugatadi. Navuxodonosor I (m.a. 1124-1108-yillar) II Issin sulolasi davrida  elamliklar Bobildan haydab  yuboriladi.

Bobilning keyingi  tarixida Dajla, Frot daryolari, Fors qo‘ltig‘i  qirg‘og‘i va janubiy Mesopotamiyaning shaharlari oralig‘ida joylashgan xaldey  qabilalari  muhim  o‘rinni egalladilar. Ular yarim ko‘chmanchi chorvador va dehqonlar edilar. Xaldeylar M.a.. IX  asrda Bobilni janubiy qismini bosib  oladilar va Bobil madaniyatini qabul qiladilar.

M.a. 729-yilda Bobilni Osuriya bosib  oladi. Osuriyaliklar Bobilda m.a. VII  asrgacha  hukmronlik qiladilar.  Yangi Bobil  podsholigini  paydo bo‘lishi eramizdan  avvalgi  629-yilga to‘g‘ri keladi. Lashkarboshi Nabopalasar Bobilda yangi xaldey  sulolasiga asos soldi. Navuxudonosor II  ning hukmronlik yillari  Bobilning gullab-yashnagan davri bo‘ldi.  Navuxodonosor II  vafotidan so‘ng Bobil zaiflashadi. M.a. 539 - yilda  Bobilni Eron podshosi  Kayxusrav  II  bosib oldi. Bobil m.a. 331-  yilgacha Ahamoniylar davlati tarkibiga kiradi, keyin esa  Makedoniyalik Iskandar davlatiga, uning yemirilishidan so‘ng Salavkiylar davlati tarkibiga kiradi.