J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

9.6. Osiyo hududiy integratsiyasining xususiyatlari 
(A SEA N , A P E C va h.k.)
X X asr oxirida S h arq iy Osiyoda integratsiya ja ra y o n la ri 
kuchayib bordi. To‘rtta Osiyo «ajd ah o »la rid an biri bo‘lgan S in g a ­
pur, sh un in gdek , N1S «y an g i toMqinlar» M a la y z iy a , Indoneziya, 
T ailand, Bruney, Vetnam, K am bodja, Laos, M y a n m a va Filip pin 
davlatlari k iruv ch i J a n u b i-S h a rq iy Osiyo m a m la k a tla ri assotsiatsi- 
yasi (A ssociation o f South East A sian Nations — A S E A N ) muvaf- 
faqiyatli faoliyat ko‘rsatib kelm oqda. Ushbu g u r u h la r doirasidagi 
o‘zaro m u vaffaqiyatli h a m k o rlik A S E A N q atn ash ch ila ri b o ‘lgan 
ko‘p c h ilik m a m la k a t la r n in g k u c h li iqtisodiy o'sishi b ilan c h a m -
230

---

b arch as b o g ‘liqdir, shu b ila n b irg a lik d a ushbu m a m la k a t la r n in g
o ld in d a n am al qilib kelayotgan o ‘zaro savdo a lo q a la r in in g yaxshi 
y o ‘lga qo‘y ilg a n lig i h a m d a h a m k o r lik n in g ta rtib ga solib t u r ila d i-
g a n s h a k lin in g a m a l qilishidir.
A S E A N 1967-yilda B an gko k d a «A S E A N d ek la ra tsiy a » si im z o - 
la n ish i b ilan b irg a lik d a ta sh k il etilgan dir. 1976- y ild a B a li orolida 
im z o la n g a n A S E A N kelishuv d ek lara tsiyasi va J a n u b i-S h a rq iy
O siyoda do‘s tlik va h a m k o rlik s h artn o m asig a aso san A S E A N n in g
s h a rtn o m a v iy ta r z d a ra s m iy la s h tirilis h i a m a lg a o sh irild i.
A S E A N rejasida 2 0 0 0 -y ilg a c h a a ’zo m a m la k a t la r 38 m in g
tu rd ag i tovarlar b o ‘y ic h a bojxona to‘lov larin i o ‘r ta c h a 5% g ac h a 
p asay tirish b e lg ilan g a n . 1995-yil o x irid a 2 0 0 3 -y ild a n to‘la erkin
savdo h u d u d in i ta sh k il etish to‘g ‘risida q aror qabul q ilin g a n b o ‘lib, 
v o q e a la rn in g ijobiy rivojlanishi davom etsa 2 0 0 0 -y ild a n k u c h ga 
k irish i ko‘z d a tu tilga n edi. A S E A N — J a n u b i-S h a r q iy O siyoda 
jo y la s h g a n m a m la k a t la r n in g siyosiv, iqtisodiy va m a d a n iy m in - 
ta q a v iy h u k u m a tla ra r o tash k ilo ti bo‘lib hiso b lan adi.
A S E A N n in g yu q o ri organi b o l i b a ’zo m a m la k a t la r y e ta k c h i- 
la r in in g 2 0 0 1 -y ild an boshlab h ar yili o ‘tk a z ila d ig a n s a m m iti h i ­
soblanadi. O datda sam m it uch kun davom etib bun da, m in ta q a
b o ‘y ic h a ta sh k ilo tn in g h am k o rlari b ilan u ch rash u v lar olib b o rila- 
di. D o im iy Sekretariat Jak arta s h a h rid a jo y la s h g a n bo‘lib u n ga 
bosh sekretar y e ta k c h ilik q iladi. S h u n in g d e k , A S E A N d o irasid agi 
h a r y i li o ‘tk a z ila d ig a n 300 d a n ortiq ta d b irla rn i o ‘tk a z ish g a yor- 
d a m b e rish d a is h la r 29 ta qo‘m ita , 122 ta ishchi g u r u h la r to m o n i- 
d a n a m a lg a o sh irila d i.
B a n g k o k d e k la r a ts iy a s ig a m uvofiq A S E A N n in g m a q s a d la r i 
b o ‘lib q u y id a g ila r h iso b la n a d i: h a m k o r lik d a g i in t i lis h l a r yo r- 
d a m id a m in ta q a d a ijtim o iy ta raq q iyo t va m a d a n iy r iv o jla n is h n i 
h a m d a iq tis o d iy o ‘sish n i ja d a lla s h t ir is h ; J a n u b i- S h a r q iy Osiyo 
m a m la k a t la r i t a r a q q iy etish i u ch u n d u n y o h a m ja m iy a t i b ila n
a lo q a la r n i m u s t a h k a m la s h , s h u n in g d e k , B M T n iz o m id a g i ta -
m o y illa r g a t a y a n g a n h o ld a m in t a q a d a t in c h lik va b a r q a r o r lik n i 
o crn a tish .
231

---

Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy h am jam iyati (A cia Pacific E co­
nom ic Cooperation — A P E C ) 1989-yilda K anberrada, Avstraliya 
va Yangi Zelandiya bosh v a zirlarin in g tashabbusi bo‘yich a tashk il 
etilgan. A P E C qattiq ta s h k iliy tu zilish d an voki y irik byurokratik 
apparatdan xoli boMgan erkin m asiahat forumi sifatida tash k il e til­
gan va shu tufayli u ko‘pincha « A P E C forum i» deb ham yu ritilad i. 
A P E C sekretariati Sin gap u rd a jo y lash gan bo‘lib, o‘z ichiga faqat- 
g ina A P E C a ’zo m a m la k a tla rid a n vakil b o lg a n 23 ta diplom atni, 
shuningdek, 20 ta m a lia lliy y o lla n m a xo d im larn i oladi. 1993-yil- 
dan A P E C tash k iliy faoliyatining asosiy shakli A P E C m a m la k a t- 
lari ye tak c h ilarin in g har yilgi sam m iti hisoblanadi, bunda forum 
u m u m iy faoliyatining yil y a k u n la ri va keyingi faoliyatning is- 
tiqbollari b elgilanadi h am d a deklaratsiyalar qabul qilinadi.
Sharqiy Osiyoda iqtisodiy in te gratsiy an in g rivojlanish istiqbol- 
lari, Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy ham k o rligi (A P E C ) tashk il 
etilishi bilan sexilarii d ara jad a bog‘liqdir. Osiyo-Tinch ok ean i iq ­
tisodiy ham korligi (A P E C ) — bu h u k u m a tlararo tashk ilot bo‘lib, 
o ‘z ichiga 21 la davlat m in ta q a sin i birlashtirib olgan. A P E C T inch 
okeani koMTazida iqtisodiy h a m k o rlik n i rivojlantirish m aq sad id a 
A v straliyan in g ta k lifi bo‘yich a 1989-yilda tu z ilg an edi. D astlab 
unga 12 la davlat: A vstraliya, Bruney, K a n ad a, Indoneziya, Ya- 
p oniya, M ala y z iy a , Yangi Z elandiya, F ilip pin, Singapur, Jan ub iy 
Koreya, Tailand va AQSH kirardi. K eyingi y i lla r davom ida unga 
Xitoy, G onkong, Tayvan, M e k sik a, C h ili, Yangi G v in e y a -P a ­
pua, 1998-yildan esa V etnam , Peru va Rossiya h am qo‘shilishdi. 
A P E C investitsion va m oliyaviy faoliyat bo‘y ic h a rasm iy ravishda 
m asiah a t berish huquqiga egadir, biroq u n in g ishchi o rgan lari 
d oirasida m in ta q a v iy savdo yuritish tartibi b e lg ilan g a n bo‘lib, tar- 
moq vazirlari va ek s p e rtla rin in g u yoki bu m in ta q a la r h am k o rligi 
m a s a la la ri b o 'y ic h a uchrashuvlari o‘tk azilad i. A P E C fao liy atin in g 
asosiy m aq sa d la ri 1991-yilda Seul deklaratsiyasida b e lg ilan g a n
bo‘lib q u y id a g ila rd a n iborat:
— 
a ’zo m a m la k a t la r iq tisodiyotining rivojlanishiga ko‘m ak - 
lashish;
232

---

— a ’zo m a m la k a t la r n in g yu q o ri d a ra ja d a iqtisodiy jih a u k m
bog‘liq lig in i hisobga olib k o ‘p to m o n la m a savdo tiz im in i m ustali- 
k a m la s h ;
— a ’zo m a m la k a t la r o ‘rtasidagi savdo va m o liy av iy sohalardagi 
h a m k o rlik n i rivojlantirish.
A P E C — y ir ik iqtisodiy b irla sh m a b o ‘lib, 2 0 0 7 -y il m a ’lu- 
m o tla rig a ko‘ra u n g a j a h o n Y I M i n i 57% va ja h o n savdo h ajm i- 
n in g 48% d a n ortiqro g‘ i to ‘g ‘ri keladi.
T ash k ilo tn in g aso siy m a q s a d i — e rk in , o c h iq savdo tartib in i 
t a ’m in la sh h a m d a m in ta q a v iy h a m k o rlik n i m u s ta h k a m la s h d a n
iborat.
1994 -yilda strategik m a q s a d la r sifatida 2 0 2 0 -y ild a n Osiyo- 
T inch okean i m in ta q a s id a erkin va ochiq savdo tiz im la r in i h a m ­
da liberal investitson re jim in i ta sh k il etish ra s m iy ravish da e ’ lon 
q ilin g a n . Bir q a d a r rivojlangan m a m la k a t la r erk in la sh tirish n i 
2 0 1 0 -y ild an a m a lg a o s h irish la ri zarur. H ar bir m a m la k a t faoliyat 
y u r it is h n in g alo h id a rejalari asosida y a n g i ta rtib larn i jo r iy etish 
m u d d a tla rin i va o‘z in in g h a q -h u q u q la rin i m ustaqil ravishda bel- 
gilayd i.
O siyo-Tinch o k ean i m in ta q a sid a g i iq tiso d iy in tegratsiya ja r a -
y o n la r in i baholash orqali ko£plab m u tax assislar uni rivojlanishini 
o‘ziga xosligini va a lo h id a sh art-sh aro itg a e g a lig in i t a ’kidlaydilar. 
O siyo-Tinch o k ean i m in ta q a sid a g i in te gratsiy a ja r a y o n la r in in g
aso s iy x u s u siy atla rig a q u y id a g ila r n i k iritis h m u m k in :
B irin c h id a n , A P E C ta sh k ilo tid a in te g ratsiy a ja ra y o n la ri dav- 
latla ra ro h a m k o rlik uch u n z a m in ya ratu v ch i T M K l a r n in g yetak- 
c h ilig i orqali a m a lg a o sh m o q d a. Shu ju m la d a n , bu h u k u m a tg a te- 
gish li bo‘Im agan m intaqaviy iq tiso d iy ta s h k ilo tla r — T inch okeani 
iqtisodiy ittifoqi (T E S ) 1967-yilda va T inch ok ean i iqtisodiy h a m - 
korligi bo‘y ic h a ittifoq (S T E S ) 1 9 8 0 -y ild a y u z a g a kelishi A P E C n i 
ta sh k il etish iga a n c h a q u la y z a m in ya ra tg a n d i. Shu b ilan b irgalik- 
da, T E S va S T E S o ‘z la r in in g h u k u m a ti b ilan m u sta h k a m alo qaga 
e g a bo‘lgan h a m d a u la rd a n h ar to m o n la m a yo rd am olayotgan 
m i l l i y qo‘m ita la r n e g iz id a ta sh k il topgandi.
233

---

Ik k in c h id an , integratsiya ja r a y o n la r i iqtisodiy rivojlanish d ara - 
ja s i turli x ild a bo‘lgan rn a m la k a tla rn i q am rab olgandi. A P E C n in g
yagona roli shunda ed ik i, unga XX asrn in g ik k ita y ir ik iqtisodiy 
jih a td a n kuchli m a m la k a tla ri AQSH va Yaponiya qo'shilgan di, 
shu bilan birgalikda, XXI as rn in g iqtisodiy jih a td a n qudratli 
bo‘lgan davlati Xitoy ham kirardi.
U ch in ch id a n , Osiyo-Tinch okeani m in ta q asi ko‘lam id a g i 
integratsiya o ‘z ichiga sub m in taqav iy iqtisodiy ittifoqlarni (A S E ­
A N , N A F T A , Jan ub iy-T inch okeani forum i va bosh.) oladi.
Osiyo-Tinch okeani m in taq asid agi integratsion m unosabatlar 
bir butun ye tu k iik darajasi nuqtayi n a z a rid a n q ara gan d a hali un- 
ch a yuqori darajaga yetm agan. Sh u n d ay ekan, A SE A N tiz im id a g i 
savdo hududini ta ’r iflar va boshqa ch eklovlarni b a r ta r a f etilish i- 
ni hisobga olgan iqtisodiy integratsiya riv o jlan ish in in g birinchi 
bosqichiga kiritish m u m k in . H ozircha A P E C d ag i m unosabatlarni 
erkin savdo hududidagi deb gapirib bo‘lm ay d i, b alki buni «ochiq 
iqtisodiy assotsiatsiva» deb qarash m u m k in .
Iqtisodiy integratsion ja r a y o n la r ja h o n n in g turli hudud va 
m in ta q alarid a ja d a l ravishda rivojlanib borm oqda. 19 8 9 -yild a Af- 
rika ko ntinentinin g s h im o liy qism ida Jazoir, Liviya, M av ritan i- 
ya, M arakko, T unislardan iborat M a g ‘rib arab ittifoqi tuziladi. 
1983-yild a esa Fors ko'rfazi atrofidagi arab davlatlari (Saudiya 
A rabistoni, Qnvayt, Qatar, B ah reyn , B A A , U m m o n )d an iborat 
h am jam iyat kcngashi ta sh k il etilgandi.