J. S. Salimov, N. B. Pirmatov

n = z?, (i—5-)=6oy; (l—^)//?
bo‘yicha aniqlanadi. Bundan ko‘rinishicha, motorning aylanish chastotasini rostlash uchun unga berilayotgan kuchlanish chastotasi f_t ni, juft qutblar soni “p” ni va sirpanish “s” ni o‘zgartirish kerak ekan.
a) Kuchlanish chastotasini o'zgartirish yo'li bilan aylanish chastotani rostlash (chastotali rostlash). Motoming aylanish chastotasini bunday
usul bilan rostlashda o‘zgaruvchan aylanish chastotali sinxron generator, elektr-mashinali yoki boshqariladigan yarim o‘tkazgich ventilli (tiristorli) statik (ya'ni aylanmaydigan) chastota o‘zgartgichlardan foydalaniladi.
Chastotalirostlashning asosiy qonunini birinchi marta akademik M.P. Kostenko ta’riflab bergan va u quyidagi tenglama bilan aniqlanadi:
^u',/U,= (P,/f^VATVA^, (14.7)
bunda: U, va M — f^ chastotadagi kuchlanish va moment; U', va M' — o‘zgartirilgan f, chastotaga mos keladigan kuchlanish va moment.

7. 
   ga binoan, motoming o‘ta yuklanish qobiliyatini, quwat koeffitsientini va FIK ni talab qilingan qiymatda o‘zgarmas holda saqlash uchun chastota f, ni o‘zgartirish bilan bir vaqtda stator chulg‘amiga berilayotgan kuchlanish U, ni ham o‘zgartirish kerak ekan.
   

Agar motorning aylanish chastotasi yuk momenti o‘zgarmas (M=M'=const) bo‘lgan shartda rostlansa, unda motorga beriladigan kuchlanishni tok chastotasining o ‘zgarishiga mutanosib ravishda o ‘zgartirish zarur bo ‘ladi, ya’ni:
U', = U,- P,/ f, . (14.8)


U'. = U,- (14.9)
Bunda motorning quwati aylanish chastotaning ko‘payishiga

chastotasini U,/f, = const sharti boyicha rostlashdagi aylantiruvchi momenti M ning chastotaf₂ ga nisbatan o ‘zgarish grafigi (a) hamda M= const (b) va P₂ = const (d) shartlar bajarilgandagi mexanik xarakteristikalar.
Agar aylanish chastotani rostlash motor quvvati o‘zgarmas (P_Cn,⁼M co^const) bo‘lgan shartda amalga oshirilsa, unda beriladigan kuchlanishni quyidagi qonunga mos o'zgartirish kerak bo‘ladi:
mutanosib ravishda oshadi. Asinxron motorlarning aylanish chastotasini stator toki chastotasi f, orqali rostlashda uning eneigetik xarakteristikalari o‘zgarmasdan qolishi va aylanish chastotaning bir tekis rostlanishi uning afzalligi bo‘lsa, bu usulning murakkabligi va qimmatligi esa uningjiddiy kamchiligidir.
b) Motorning aylanish chastotasini juft qutblar sonini o'zgartirish yo‘li bilan rostlash. Motorning aylanish chastotasi juft qutblar soniga teskari mutanosibda o'zgaradi. Jufl qutblar soni stator chulg‘amining ulanishi va chulg‘am qadamiga bog‘liq bo'ladi.

7. 
   rasm. Stator faza chulg'amining quthlar sonini o ‘zgartirish uchun qayta ulash sxemasi: a — 2p = 4 da va b - 2p = 2 da uch fazali asinxron motor qutblar sonini qayta ulash sxemalari hamda uning aylantiruvchi sxemasi M = vonst (d) va aylanish chastotasi n = const (e) rejimlarida mexanik xarakteristikalari.
   

7. 
   rasmda stator chulg‘amining qutblar sonini o‘zgartirishning eng oddiy sxemasi keltirilgan. Bu sxema bo'yicha stator chulg'amining qutblarsoni ikki marta o‘zgaradi. Bunda stator chulg'amining har bir fazasi ikkiga bo‘linib, ketma-ket ulanishdan parallel ulanishga o‘tkaziladi.
   

1 va 2, 3 va 4-g‘altaklarning parallel ulanishi qutblar sonini ikki marta karnaytirib, motorning aylanish chastotasini ikki marta oshiradi. Agarda motorning aylanish chastotasini uch yoki to‘rt karra oshirish kerak bo‘ha, u holda statorga qo‘shimcha yana bitta chulg‘am joylashtiriladi.
Qutblar ioni o‘zgartirilib, aylanish chastotasi rostlanadigan asinxron motorlarni ko'ptezlikli motorlar deyiladi. Bunday motorlarning rotori qisqa tutashgan bo'ladi. 14.7-rasmda stator chulg'ami qutblar soni 2:1 va 8:4 nisbatjarga o'zgaradigan sxemalar ko‘rsatilgan. Bu rasmdagi “c” sxema M₂ =const, “d” sxema esa P₂ = const hollar uchun qutblar sonini o‘zgartiradi va motoming shu rejimlarga mos bo‘lgan mexanik xarakteristikalari ko'rsatilgan.
Katta o‘lchamga ega bo‘lish va tannarxining qimmatligi ko‘p tezlikli motorlarning kamchiliklari hisoblanadi. Bundan tashqari motoming aylanish chastotasini f =50 Hz = const bo‘lganda rostlash bir tekis bo'lmay pog'onali bo‘Iadi va motoming jufl qutblar soni r = 1; 2; 3; 4 larda stator chulg'ami hosil qilgan aylanma magnit maydoni n_t ning aylanish chastotasi 3000: 1500: 1000 : 750 nisbatda o‘zgaradi.





14.8 -rasm. Asinxron motorga beriladigan uch fazali kuchlanish sistemasi simmetrikligini o‘zgartirib aylanish chastotasini rostlashda mexanik xarakteristika (a), (bunda: 1 — simmetrik va 2 — nosimnetrik kuchlanishlarda) hamda b — tarmoqqa ulash sxemasi.

4. 
   Sirpanishni o‘zgartirish yo‘li bilan asinxron motoming aylanish chastotasini rostlash. Sirpanish s ni o‘zgartirish uchun stator chulg‘amiga beriladigan kuchlanishni (12.5,a-rasm), uch fazali kuchlanish simmetrikligini (14.8-rasm) va rotor zanjirinjng aktiv qarshiligini o‘zgartirish (12.5,h-rasm) kerak bo‘ladi.
   

Motorga beriladigan uch fazali kuchlanish simmetrikligini o‘zgartirish uchun uning bitta fazasiga avtotransformator ulab shu fazaning kuchlanish qiymati o‘zgartiriIadi. Bu holda teskari maydon ham vujudga kelib, natijaviy elektromagnit moment (M = M_lo.. — —M_lcs) kamayadi; bu esa sirpanish s ni o‘zgartiradi (14.8-rasm). Aylanish chastotani rostlashning bu usuli faqat kam quwatli asinxron motorlarda qo‘llaniIadi. i

4. 
   Rotor zanjiriga reostat ulab asinxron motorning aylanish chastotasini rostlashda (12.5,6-rasmga qarang) aylanish chastota bir tekis va keng koMamda o‘zgartiriladi. Bu usul bilan amaliyotda aylanish chastota kichik oraliqlarda o‘zgartirilishi mumkin, chunki rotor zanjiridagi qo‘shimcha qarshilik oshirilganda rotordagi elektr isroflar oshib ketadi.
   

Nazorat savollari:

1. 
   Qisqa tutashgan rotorli dsinxron motorlami ishga tushirishning qanday usullarini bilasiz?
   
2. 
   Faza rotorli asinxron motorlami ishga tushirishning qanday usulini bilasiz?
   
3. 
   Ishga tushirish xossalari yaxshilangan asinxron motorlaming qanday turiarini bilasiz?
   
4. 
   Faza rotorli asinxron motoming aylanish chastotasi qanday rostlanadi?
   

13. 
    BOB. UCH FAZALI ASINXRON GENERATOR
    
    1. 
       Asinxron mashinaning generator rejimi
       

Asinxron mashina, boshqa elektr mashinalari kabi, E. Lens kashf qilgan elektr mashinalarining qaytarlik xossasiga binoan, motor rejimida hamda generator rejimida ishlashi mumkin. Konstruktiv bajarilishi bo‘yicha asinxron generator asinxron motordan farq kilmaydi. Motor rejimidan generator rejimiga o‘tkazish uchun, stator chulg‘ami tarmoqqa ulangan holda birlamchi motor yordamida asinxron mashinaning rotorini stator maydonining aylanayotgan tomoniga aylanish chastotasini maydon aylanish chastotasidan katta (n > n,) qilib aylantiriladi. Bu holda mashinaning sirpanishi
(—s) = (n, - n) / n, (15.1)
manfiy ishoraga ega bo‘ladi. Amalda asinxron generatorning normal ish rejimida (—s) < (6 + 8) % bo‘ladi.
Asinxron mashina generator rejimda stator va rotor chulg‘amining o‘tkazgichlari aylanma maydon bilan go‘yo qarama-qarshi yo'nalishda kesishadilar. Motor rejimda mazkur o‘tkazgichlar mos yo‘nalishda kesishadilar. Shu sababli generatorning vektor diagrammasida E_2s (demak, E'_2sning ham) va E, vektorlarining yo‘nalishlari shartli ravishda teskari fazada qo‘yilishi kerak.
Rotor toki xususida mulohazalar quyidagilardan iborat. Rotor tokining umumiy ifodasi: