J kamolov, II. Ismoilov

88-  §.  Transformator
Ko£pgina elektr apparatlarini va asboblarini ishlatishda turli kuchlanishdan 
foydalanishga to ‘g‘ri keladi.  Hatto ayni bir elektr apparatining o ‘zida tokning 
turli kuchlanishlari kerak b o iib  qolad.  Masalan, radiopriyomnikda lampani 
cho‘giantirish uchun bir necha voltgina, uning kuchaytirgichining ishlaslii 
uchun esa bir necha yuz volt kuchlanish kerak boiadi. Vahoianki, ko‘pincha 
ixtiyorimizda muayyan kuchlanishli bittagina tarm oq b o iad i.  Shu sababli 
o £zgaruvchan tokni o£zgartirishga to £g£ri keladi. Ayni bir chastotaning o ‘zida 
o £zgaruvchan  lok  kuchlanishi  bilan  tok  kuchini  bir  vaqtda  o'zgartirish 
o ‘zgaruvchan tokni  transformatsiyalash  deyiladi.
O 'zgaruvchan  tokni  transformatsiyalaydigan  asbob  transform ator 
deyiladi.  Transformatorning ishlashi  elektromagnit  induksiya hodisasiga 
asoslangan.
Transformator bir-biridan  izolatsiyalangan po£lat plastinalardan yasal- 
gan berk o ‘zak va unga kiydirilgan  ikki g‘altakdan  iborat  bo£lib, g'altaklar 
bir-biri bilan tutashmaydi  (191-rasm).
O'zak  berk  ramka  shaklida  b o iib ,  maxsus  p o ia tn in g   alohida  plas- 
tinkalaridan yig‘iladi, poiatning bu navi qayta magnitlanishda kam qiziydi. 
O'zgaruvchan tok zanjiri ulanadigan 
L x
  g£altak birlamchi chulg£am, elektr 
energiyasi iste’molchilari ulanadi­
gan 
L 2
  g'altak  esa,  ikkilamchi 
chulg‘am deyiladi.  Birlamchi chul- 
g'am dan o £tayotgan o'zgaruvchan 
tok  tran sform atorning  o £zagida 
o'zgaruvchan  magnit  oqimi  hosil 
qiladi,  bu  oqim  ikkilamchi  chul- 
g £am da  o'zgaruvchan  induksiya 
EYUK  ni vujudga keltiradi.
2 2 9

---

Agar  birlam chi  chu lg‘am ni  o ‘ram lar  soni 
N {
  kam,  ikkilam chi 
chulg£amni  o £ramlar  soni 
N 2
  ko£p  qilib  olinsa,  ikkilamchi  chulg£amda 
kuchlanish yuksaladi.  Bu transformator yuksaltiruvchi transformator bo£ladi.
Agar birlamchi chulg‘amning o ‘ramlar soni ko£p,  ikkilamchi chulg£am 
o ‘ram lar soni kam qilib olinsa ( 191-rasmdagidek),  ikkilamchi chulg£amda 
kuchlanish pasayadi.  Bu transformator pasaytiruvchi transformator boiadi.
Transformatorning  ikkala  chulg£am ini  ayni  bir  magnit  oqimi  kesib 
o ctadi,  shuning  uchun  o ‘ranming  qaysi  chulg‘amga  tegishli  b o £lishiga 
qaramay,  liar bir o'ram da birday  EYUK vujudga  keladi:
Shunday qilib,  chulg'amlarda vujudga keladigan EYUK laming nisbati 
chulg£amlardagi o'ram lar soni  nisbatiga teng b o £ladi:
buyerda 
— birlamchi va 
—
 ikkilamchi chulg'amlardagi EYUK boiadi.
Birlamchi  chulg£amga  qo £yilgan 
U ]
  kuchlanish  bilan  ^   EYUK 
yig£indisi birlamchi cnulg£amdagi potensialning tushishiga teng boiishi kerak:
bu  yerda 
^  —
  chulg£amning  aktiv  qarshiligi,  /,  —  chulg'amdagi  tok 
kuchi.  Odatda chulg£amning aktiv qarshiligi juda kichik b o ia d i,  shuning 
uchun  /,7?,  hadni hisobga olmasa ham bo iad i.  Shu sababli
Transformatorning  ikkilamchi  chulg£ami  ochiq  b o ig a n d a  (bunda 
/ 2 '= 0  b o ia d i),  uning uchlaridagi  kuchlanish  quyidagiga teng:
Bulardan  foydalanib,  quyidagi  m unosabatni  yozish  mumkin:
ya’ni  transform atorning  birlamchi  o ‘rami  uchlaridagi  kuchianishning 
ikkilamchi o£rami uchlaridagi kuchlanishga nisbati birlamchi g'altak o£ramlar 
sonining ikkilamchi g £altak o £ramlari soniga nisbatidek bo£lar ekan.
2 3 0

---

К kattalik transformatsiya koeffitsiyenti deb ataladi. Agar К >  1 b o isa, 
transform ator pasaytiruvchi 
U X> U 2,
  K<1  bo‘lsa, yuksaltiruvchi 
U ]< U 2
 
transform ator  bo ‘ladi.
Transformatorning ikkilamchi chulg‘amiga iste’molchi ulansa, energiya 
birlamchi  zanjirdan  ikkilamchi  zanjirga  uzluksiz  ravishda  o ‘tib  turadi. 
Energiyaning  saqlanish  qonuniga binoan,  ikkilamchi zanjirdagi  tokning 
quw ati  birlam chi zanjirdagi tokning quw atiga teng b o ‘lishi kerak,  ya’ni
= 
I 2U 2
  yoki  P,  = 
P2
bundan
U, 
I 2
T T  = T