|
8-§. Elektr maydonda o ‘tkazgichlar
0 ‘tkazgich m oddada, asosan m etallarda, erkin, kristall panjara
tugunlariga bog‘liq b o lm ag an elektronlar mavjud, ular gaz molekulalari
kabi metall ichida tartibsiz harakatda b o ia d i. Agar biror m etall b o lag in i
elektr zaryadlangan jism yaqiniga keltirsak, undagi elektronlar bir tomonga
o ‘tib, qarshi tom onida elektronlar kamayadi va u musbat zaryadlanadi.
Shu holda ikki qismga ajratilgan metalldagi musbat va manfiy zaryadlami
bir-biridan ajratish mumkin (ta’sir bilan zaryadlash yoki elektrostatik
hodisani eslang).
Awal ikkita A va V metall silindrchalami izolyatsiya qilingan gorizontal
holda (26-rasm) shtativda o ‘rnatib, ulami alohida-alohida elektroskoplarga
o ‘rnatamiz. Elektroskop strelkalari nolni ko‘rsatib turadi, silindrchalami
yaqinlashtirib bir-biriga tegizganimizda ham elektroskoplar nolni ko£rsatadi.
So‘ngra biror zaryadlangan sharchani yaqinlashtirsak, har ikkala elektroskop
ham zaryad borligini ko‘rsatadi, ularning strelkasi og‘adi, shu holda ikkita
silindrchani bir-biridan uzoqlashtiram iz, lekin elektroskop strelkasi
og‘ganicha qoladi. Bu tajriba ko‘rsatadiki, keltirilgan
В
sharcha zaryadi musbat
b o lsa, A metall silindrchaning
manfiy zaryadlari, ya’ni elektronlari
В
tom on o £tib, musbat zaryadlari esa
V
silindrcha tom on kuchadi.
V
ning
elektronlari
A
silindrchaning musbat zaryadga yaqin tom oniga ko‘chib,
uning karshi tom onidan ketishi bilan o £rnini musbat zaryadlangan zarralar
egallaydi. Keyin shu holda musbat zaryadli
В
sharni silindrchadan
uzoqlaashtirsak, musbat va manfiy zaryadli elektroskoplaming strelkalari
og£ganicha qoladi. Bundan ko£rinadiki, metallarda erkin elektronlar bo£lib,
tashqi maydon ta ’siri metall-kristall jismdagi musbat tugunlardan ozod
holda bo£lgan elektronlar, manfiy zaryadlar bir tom on, musbat zaryadlar
o £nga qarama-qarshi tom onda to £plangan bo£ladi. Agar
A
va Fsilindrchalar
musbat zaryadli
В
shar uzoqlashgandan
so£ng yaqinlashtirib, bir-biriga tegizilsa,
ularning zaryadlari neytrallashib, elek
troskop strelkalari nolni ko£rsatadi.
Demak, metall (o£tkazgich)larda erkin
elektronlar mavjud bo£lib, tashqi maydon
ta’sirida maydon kuch chiziqlari yo£nalishiga
qarshi tomon yo'nalimda harakat qilishlari
mumkin. Ammo metallga bir jinsli tashqi
e le k tr m a y d o n t a ’s ir e tm a s a , u la r
2 7
tarkibidagi erkin elektronlarning tar-
tibsiz harakati tufayli tok xosil bo ‘l-
maydi. Bir ismli zaryadlar (erkin
elektronlar) bir-biridan uz'oqlashadi
va ulami metallning sirtiga to‘planishga
olib keladi.
27-rasm.
Endi o ‘tkazgichlar sirtida elektr
zaryadlarining taqsim lanishini qa-
raylik. Buning uchun izolyator dastali
metall sharchadan foydalanamiz.
D
iz o la to r u stu n ch ad a g i kavak AV
shakldagi metall jismni o ‘rnatib, uni elektrlaymiz (27-rasm).
So‘ngra izolator dastaga o £matilgan va elektroskopga sim orqali ulangan
S metall sharchani idish devorining turli joylariga tegizamiz. Alohida
A
ga
yoki alohida V ning ichki qismiga tegizib, sharchaning prujina-sim orqali
ulangan elektrom etr ko‘rsatishini kuzatsak, ko£ramizki,
A
da zaryad ko£p
bo£lgani uchun .strelka ko£proq va К da zaryad kam bo£lgani uchun strelka
kamrok og£adi. Bundan zaryad zichligi
A
da katta,
Vda
esa kamligi kuzatiladi.
Agar jism 28-rasmda ko£rsatilgan sim to £r shaklida b o £lsa, to £rning
tashqi sirtida zaryad zichligi katta, ichki (botiq) qismida kam. Jismning
sirti kamaya borib, simning uchi kichik bo£lsa, zaryadlar zichligi shunday
ko'payadiki, undan elektronlar chetga ucha boshlaydi. Buni Franklin parragi
(g'altagi) aylanishidan kuzatamiz (29-rasm).
Agar elektrometrga ulangan sinov sharcha S ni uzib olm asdan (27-
rasm) tashqi sirt b o£ylab surilsa, elektrom etr ko£rsatishi — potensial
ham m a joyda bir xil ekanligini ko‘rsatadi.
28-rasm.
29-rasm.
2 8
Vertikal o ‘qning ingichka uchida osilgan
yengil silindrning qaram a-qarshi tom onidan
yaqinlashtirilgan metall uchlaridan zaryadlami
uchib chiqishi natijasida elektr shamol hosil
b o iib, silindrning aylanma harakatini kuzatish
m um kin (30-rasm).
Bulardan tashqari, metall to £r ichida zaryad
bolmasligi hodisasidan kuzatuvchini yoki ba’zi
asboblarni elektrostatik himoya qilishlarda
foydalanish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
