J. J. Tomson 1897-yil 29-aprelda elektronni kashf etdi. 1904-yilda esa o‘zining atom modelini tavsiya etdi. Unga ko‘ra, atom oTchami

Yadro fizikasi - atom yadrosining tuzilishi, xususiyatlari vayadro ichida yuz beradigan jarayonlarni o‘rganuvchi fandir.

XIX asr oxirlariga qadar atom tuzilishi haqida hech narsa ma’lum emas edi.

1896-yilda A.Bekkerel radioaktivlikni kashf etdi. Radioaktiv nurlanishlarning fotoplastinkaga ta’sir etishini va ionlashish xususiyatlarini aniqladi. Ikki yildan so‘ng R Kyuri va M. Skladovskaya Kyurilar uran tuzlarining ham radioaktivlik xususiyatiga ega ekanligini aniqladilar. Radioaktivlikyemirilish vaqtida uch xil (a, /?, 7 ) nurlanish vujudgakelishi va nurlanish intensivligi tashqi ta’sirlarga (temperatura, elektromagnit maydon ta’siri, deformatsiya) bog‘liq emasligini aniqladilar.

1900-yili Kyuri, E.Rezerford, F.Soddilar radioaktiv namunalardan chiquvchi a-nur ikki marta ionlashgan geliy atomi, (3 -nur tez elektronlar oqimi, y-esa qisqa elektromagnit to‘lqin ekanligini aniqladilar. Bu radioaktivlik hodisalarini atom, molekulalarda bo‘ladigan jarayonlar deb tushuntirib bo‘lmaydi, balki yangi bir soha - yadroda deyishlikni taqozo etadi

J.J.Tomson 1897-yil 29-aprelda elektronni kashf etdi. 1904-yilda esa o‘zining atom modelini tavsiya etdi. Unga ko‘ra, atom oTchami R = 10"8 sm boTgan shar, bunda musbat zaryad va massasi tekis taqsimlangan, elektron maTum konfiguratsiya bilan joylashib, Kulon qonuni bo‘yicha alohida boTaklari bilan ta’sirlashib turadi. Elektron atomda maTum muvozanat holatda boTib, agar u muvozanatdan siljisa, kvazielastik kuchlar elektronni muvozanat holat atrofida tebranishga majbur etadi va nurlanish yuzaga keladi.

Atomdagi musbat va manfiy zatyadlaming taqsimlanish xarakterini o‘rganish maqsadida E.Rezerford va uning xodimlari a -zarrachalaming moddalarda sochilishini o‘rgandilar. Tajriba natijasida a-zarralar o‘zlarining dastlabki yo‘nalishini turli burchak ostida o‘zgartirgan. Ba’zilari juda katta (deyarli 180° gacha) burchakka sochilgan. Olingan natijalarga asoslanib, Rezerford atom ichida juda kichik hajmga to‘plangan va katta massaga tegishli kuchli musbat elektr maydon (yadro) mavjud boTgandagina a-zarralar shunday katta burchakka sochilishi mumkin, degan xulosaga keladi va 1911-yilda o‘zining sayyoraviy

modelini yaratdi. Bu modelga ko‘ra, elektronlar yadro atrofida joylashadi. Elektronlar soni esa shundayki, ulaming yig‘indi manfiy zatyadi yadroning musbat zaryadini neytrallab turadi. Atomning bunday sayyoraviy model iga ko‘ ra, uning deyarli butun massasi kattaligi (o'lchami) taxminan 1012 sm ga teng bo‘lgan atomning markazi - yadrosida to‘plangan.

Rezerford sochilgan a -zarralar sonini aniqlashda atom yadrosi zaryadi Ze ni va a-zarraning zaryadi Zae ni nuqtaviy deb, ular orasidagi o‘zaro ta’sirlashuvni Kulon qonuni
F=
ga bo‘ysunadi deb hisobladi, bunda r-zaryadlar orasidagi masofa. Energiya va harakat miqdori momentining saqlanish qonuniga ko‘ra sochilish uchun quyidagi formulani yaratdi
²
Bu yerda: dN - sochilish nuqtasidan r-masofadagi d Q -fazoviy burchakka to‘g‘ri kelgan va @ burchak ostida sochilgan a-zarralar soni;

0 - a-zarraning sochilishdan oldingi va keyingi yo‘nalishi o‘rtasidagi burchak; N0 - sochuvchi yaproqchaga tushayotgan dastadagi a -zarralar soni; t - sochuvchi yaproqcha qalinligi; nQ - sochuvchi moddaning 1 sm3 dagi yadrolari soni; ma, 0 - mos ravishdazarraning massasi vaboshlang‘ich tezligi.

(1) formuladan:

Tajribalar (2) formulaning to‘g‘ri ekanligini tasdiqladi, ya’ni a -zarralar moddadan o‘tayotganda og‘ir zaryadli zarralardan kulon kuchi ta’sirida sochilishligini hamda a-zarralar bilan sochuvchi yadro orasidagi masofa 10-12 sm bo‘lganga qadar to‘g‘ri ekanligini tasdiqlaydi.

Rezerford taklif etgan atomning sayyoraviy modeli atomning barqarorligini, spektrning diskretligini tushuntira olmaydi. Chunki atom qobig‘ida elektron yadro atrofida aylanib turar ekan zaryadli zarra elektrodinamika qonunlariga ko‘ra, o‘z energiyasini nurlab borishi lozim va nihoyat elektron yadroga kelib tushishi kerak.

Bu qarama-qarshilikni 1913-yilda daniyalik olim N. Bor o‘z postulatlari bilan bartaraf etdi. N. Bor postulatalariga ko‘ra, atomda elektronlar aniq barqaror orbitalarda (K, L, M,...) harakatlanadi. Har bir orbita bir-biridan muayyan masofada joylashgan aniq energiyaga egadir, bunda atom energiya yutmaydi ham, chiqarmaydi ham. Energiya yutish va chiqarish faqatgina elektronning bir orbitadan ikkinchisiga o‘tishida ro‘y beradi.

N. Bor o‘z postulatlari bilan atom yadrosidagi jarayonlarni klassik tasavvurlashdan kvant tasavvurlashga asos soldi.

Shunday qilib, klassik fizika qonunlaridan kvant fizikasiga o‘tish davri boshlandi.

1926-yili Geyzenberg va Shredinger mikrodunyo jarayonlarini kvant mexanikasi qonunlariga ko‘ra tushuntira boshladilar. Kvant mexanikasiga ko‘ra, zarralar harakatini o‘rganishda ulaming harakat trayektoriyasini, bir vaqtda turgan joyi va tezliklarini aniq bilish mumkin emas.

Geyzenberg noaniqlik prinsipini, Shredinger kvant fizikasining to‘lqin nazariyasini ishlab chiqdi. 1919-yilda Aston mass-spektograf yaratdi va atomning massalarini aniq o‘lchash imkoniyatini berdi. Element massalari harxil bo‘lgan izotoplaraniqlandi. Rezerford birinchi marotaba alfa-zarralar

bilanazot 'jN yadrosini bombardimon qilib 24a+,74Ar-»'870+l1// yadro

reaksiyasini amalga oshirdi. Bu hodisa insoniyatning tabiat kuchlari ustidan erishgan dastlabki g‘alabasi edi.

Reaksiyada vujudga kelgan vodorod atomining yadrosi barcha yadrolar tarkibiga kiruvchi elementar zarra ekanligi aniqlandi va proton (p) deb nom berildi. «Proton» so‘zi «birinchi» degan (yadro tarkibiga kiruvchi birinchi zarra) ma’noni anglatadi. Protonning massasi mp = 1836,1 w ga, zaryadi qp = 1,6* 10I9K1 miqdorjihatdan elektronzaryadigateng, ishorasi esa unga qarama-qarshi.

Proton kashf etilgandan so‘ng yadroning proton-elektron modeli yaratildi, lekin bu model yadro momentlarini tushuntira olmadi.

Yadroning ichki sirlarini o‘rganish uchun yuqori energiyali tezlatkichlar qurila boshlandi. Shu maqsadda Van-de-Graf tomonidan elektrostatik generator E.Lourens tomonidan esa siklotron yaratildi.

1932-yilda D.Chedvik (1891-1974) zaryadsiz, massasi protonnikiga yaqin bo‘lgan mn = 1838,6me massali neytral zarra-neytronni kashf etdi.

Neytron kashf etilgach, D.D.Ivanenko va Geyzenberg atom yadrosining proton-neytron modelini tavsiya etishdi. Bu modelga ko‘ra, atom yadrolari proton va neytronlardan tashkil topgan deb qaraladi. Hozirgi kungacha ham shunday tasavvur saqlanib kelmoqda.

D.Kokroft va E.Uolton sun’iy tezlashtirilgan protonlar bilan birinchi yadro reaksiyasini amalga oshirdi. K.Anderson kosmik nurlar tarkibida pozitron (

Kosmik nurlar va yadro nurlanishlami o‘rganish uchun Vilson kamerasi va fotoemulsiya usuliari yaratildi.

Yadrotarkibini o‘rganish bilan birvaqtdayadro kuchlamingxususiyatlarini aniqlashga jiddiy e'tibor qaratildi. I.E.Tamm (1895-1971), D.D.Ivanenko (1907-1981)vakeyinchalik 1935-yildayapon olimiX.Yukavavadrokuchlar oraliq mezon zarralar yordamida amalga oshadi deb qarab, o‘zlarining mezon nazariyasini ishlab chiqishdi.

1934-yilda LKyuri va FJolio-Kyuri sun’iy radioaktivlik hodisasini, E.Fermi P -yemirilish nazariyasini yaratdi.

1937-yilda K.Anderson va S.Nedermeyer tomonidan kosmik nurlar tarkibida A -mezon zarralar mavjudligi ochildi. Bu vaqtga kelib ko‘plab elementar zarralar va bu zarralaming bir-birlariga o‘tishliklari o‘rganila boshlandi.

1939-1945-yillardaog‘iryadrolarningneytronlarta’siridabo‘linishi,bunda katta energiya ajralishi aniqlandi, ya’ni yadro zanjir reaksiyalari amalga oshirildi.

Yadro bo‘linish nazariyasini 1939-yil Ya.I.Frenkel, N.Bor va J.Uylerlar tomchi modeliga asosan ishlab chiqishdi. E.Fermi boshchiligida AQSHda 1942-yil 2-dekabrda atom reaktori ishgatushdi.

1944 - 1945-yillarda V.I.Veksler va E.Mak-Millan zaryadli zarra tezlatgichlariga avtofazirovka prinsipini ishlab chiqd ilar, bu esa o‘z navbatida tezlatgichlar energiyasini bir nech o`n marta oshirish imkoniyatini berdi.
1946-yi!dan boshlab ko‘plab (betatron, sinxrotron, sinxrofazotron, chiziqli rezonans) tezlatgichlar qurila boshlandi.

Tezlatgichlar yaratilishi ko‘plab elementar zarralar (mezonlar, adronlar, giperonlar, rezonans zarralar) ochilishiga va ularning xususiyatlarini o‘rganish, bundan tashqari, turli yadro reaksiyalarini o‘tkazish imkoniyatini berdi.

Bu davrga kelib ko'plab yadro modellari yaratildi.

1954-yil 27-iyunda sobiq SSSRda birinchi atom elektr stansiyasi (AES) ishga tushirildi. Bu bilan yadro energiyasidan tinchilik maqsadida foydalanish davrini boshlab berdi, hozirgi vaqtda yuzlab AESlar ishlab turibdi.

Yadroning ichki energiyalaridan foydalanishning yana bir turi - yengil yadrolar qo'shilishi (sintez) reaksiyalari, ya’ni termoyadro reaksiyasi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda termoyadro reaksiyasini boshqarish eng aktual muammo boTib, bu muammo hal etilsa, insoniyatning energiyaga boTgan ehtiyoji toTa qondirilgan boTar edi.

Yadro fizikasi tez rivojlanib borayotgan sohadir. Ayniqsa, keyingi yillarda texnika taraqqiyoti ko‘p yo‘nalishlar bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borish, bu bilan barcha elementlar yadrolarining kvant xususiyatlarini aniqlash imkoniyatini beradi.

Hozirgi vaqtda yadro fizikasi fani oldida yadro kuchlar tabiatini, elementar zarralar xususiyatlarini hamda termoyadro reaksiyasini boshqarish kabi eng muhim muammolar turibdi.

Bu xil muammolarni hal etishda, yagona nazariyani yaratishdagi asosiy qiyinchilik shundan iboratki, yadrodagi nuklonlar orasidagi o‘zaro ta’sirlashuv kuchlarini bilmaymiz (yadro kuchlari tabiatda eng katta kuch, bu kuchdan katta kuchga ega emasmiz, ta’sirlashuv qisqa masofada-/?~10~13sm, ta’sirlashuv vaqti /= 10_23s boTganligi uchun). Ikkinchi tomondan nuklonlar orasidagi ta’sirlashuvni bilganimizda ham ta'sirlashuv qiymatini hisoblash uchun matematik hisoblash imkoniyatiga ega emasmiz, chunki yadro ko‘p nuklonli sistema. Hozirgi zamon EHM ham ularni hisoblash uchun ojizlik qiladi.

Shuning uchun hozirgi yaratilayotgan nazariyalar tajriba natijalarini umumlashtirishga asoslangan fenomenologik xususiyatga egadir.

Yadro fizikasi fani hozirgi zamon tezlatkichlari, qayd qiluvchi detektorlar, kameralar, EHMlar, elektron avtomatik qurilmalar yordamida rivojlanib bormoqda.

Yadro fizikasi taraqqiyoti natijalari energetika, geologiya, tibbiyot, avtomatika, ekologiya kabi ko‘plab sohalarda keng qo‘llanilmoqda.

Respublikamizda yuqori malakali yetuk mutaxassislar tayyorlash muammosini o‘quv muassasalarida o‘quv ishlari sifatini yaxshilash, ayniqsa, kerakli o‘quv qurollari va adabiyotlar bilan ta’minlash bilan erishish mumkin.

Shu sababdan ham hozirgi kunda Davlat tilidayozilgan har bir ma’ruza matni, o‘quv adabiyotlari muhim ahamiyatga egadir.

Atom yadrosi va zarralar fizikasi umumiy fizika kursining eng yosh bo‘limlaridan bo‘lib, o‘tgan XX asr boshlaridayaratilib shiddat bilan rivojlandi va rivoj lanmoqda. Hoziigacha bakalavrlar o‘quv dasturi va Davlat ta’ lim standarti asosida yozilgan adabiyotlar mavjud emas, unga yaqin adabiyotlar juda kam, xorijiy tillarda yozilganlari esa u yoki bu mavzuga tegishli.

Qo‘llanmani yozishda mavjud adabiyotlardan tashqari mualliflaming ko‘p yillar davomida Samarqand Davlat universiteti fizika fakultetida «Atom yadrosi va zarralar fizikasi» kursidan o‘qigan ma’ruzalari va ish tajribalaridan ham foydalanildi.

Qo‘llanmani yozishda fizik kattaliklar, ular orasidagi bog‘lanishglar, fizik ma’nolami tushuntirishga e'tibor qaratildi. Kattaliklami hisoblash formulalari sodda ixcham holatga keltirildi.

Ushbu qo‘llanma birinchi marotaba chop etilayotganligi uchun ba’zi bir kamchiliklargaegabo‘lishimumkin. Shuninguchunmualliflaro‘quvqo‘Ilanma to‘g‘risidagi o‘z fikr-mulohazalarini bildirgan barcha hamkasblarga oldindan o‘z minnatdorchiligini bildiradi.
Atom yadrosining asosiy xususiyatlari. Atom yadrosi turg‘un (barqaror) yoki radioaktiv bo‘lishi mumkin. Bu yadrolar massa soni A, elektr zaryadi Z, massasi M, massasiga bog‘liq to‘la bog‘lanish energiyasi Eb, radiusi (oMchami) R, spini I, magnit momenti //, elektr kvadrupol momenti Q,

izotopik spini T va shu yadroning to‘lqin funksiyasiga xos bo‘lgan juftligi n bilan xarakterlanadi. Radioaktiv yadrolar yana yemirilish turi, yarim

yemirilish davri, yemirilish natijasida hosil bo‘lgan a, y,pnurlarning energiyasi bilan ham xarakterlanadi.

Atom yadrolari yana o‘zlarining energetik holatlari bilan xarakterlanib, eng kichik energiyali holatiga yadroning asosiy holati va undan yuqori energiyaga ega bo‘lgan holatlarga uyg‘ongan holatlar deb ataladi. Yuqorida sanab o‘tilgan yadro xususiyatlarining deyarli hammasi yadroning asosiy holatlari uchun ham, uyg'ongan holatlari uchun ham xosdir. Massa soni A va zaryadi Z dan tashqari hamma xususiyatlari holat energiyasi o'zgarganda o‘zgarishi mumkin. Uyg‘ongan holatdagi yadro xususiyatlariga yana yadroning bir energetik holatdan ikkinchisiga o‘tish usuli, yadroviy reaksiyalar ko‘rilganda zarraning yadro bilan yoki yadrolarning o‘zaro ta’sirlashish kesimi va yadroviy reaksiyalarda ajralgan energiya, ikkilamchi zarralarning burchak taqsimoti va boshqa kattaliklar bilan xarakterlanadi.

Atom yadrosi proton va neytrondan tashkil topganligi aniqlangach,

protonlar soni Z va neytronlar soni N birgalikda massa soni A deb atala

boshlandi. Bunda: A = Z+N. Barcha yadroviy reaksiyalarda massa soni

saqlanadi. Bunda nuklonlar yoki barion soni saqlanishi deb ham ataladi.

Yadroni belgilashda kimyoviy belgisi quyidagicha ifodalanadi:
Bunda: X - kimyoviy belgisi; A - massa soni; Z - yadro zaryadi.
Masalan, , , , , bunda geliyning massa soni - 4, zaryadi - 2,
neytronlari - 2. Kislorodda massa soni - 16, zaryadi - 8, neytronlari - 8.

Uranda massa soni - 235, zaryadi - 92, neytronlari - 143 ta.

Massa soni massa atom birligida hisoblangan yadro massasidan -1%

gacha farq qilishi mumkin.

Atom yadrosining yana muhim xususiyati zaryaddir. Yadro zaryadi

yadroni tashkil etgan zarralar zaryadlari yigindisiga teng bolishi kerak.

Yadro proton va neytronlardan iborat ekan, neytron zaryadsiz neytral zarra.

U holda yadro zaryadi protonlar zaryadlari yig`indisiga teng bo`ladi. Proton

zaryadi musbat miqdor jihatdan elektron zaryadiga teng: e — 1,6-10-19 Kl.

Shunday qilib, tartib nomeri Z bo`lgan biror element atomining yadrosi Ze

zaryadga ega.

Masalan: — vodorod yadrosi uchun Z = 1, zaryad miqdori +e

— geliy yadrosi uchun Z = 2, zaryad miqdori +2e;

— kislorod yadrosi uchun Z = 8, zaryad miqdori +8e;

— uran yadrosi uchun Z = 92, zaiyad miqdori +92e.

Yadro zaryadi yadroda protonlar sonini xarakterlaydi, lekin yadroda

zaryad taqsimotini anglatmaydi.

Yadro zaryadi yadrodagi protonlar soniga o‘z navbatida atom qobig`idagi

elektron soniga (atom har doim neytral bo`lgani uchun ) yoki

Mendeleyevning elementlar davriy sistemasidagi tartib raqamiga teng.

Yadro zaryadini aniqlashning ko‘pgina usullari mavjud:

1. 1913-yilda kashf etilgan ingliz olimi Mozli qonuniga ko‘ra, yadro

zaryadi ushbu yadro atomi qobig`idan chiqayotgan xarakteristik rentgen

nurlar chastotasi v quyidagi bog`lanishga ega: