J., Barakayev N. R. Tizimli tahlil va qaror qabul qilish asoslari

 
Matematik modellashtirish 
- bu matematik model deb ataluvchi qandaydir 
matematik ob’ektni berilgan aniq ob’ektga mos kelishini o‘rnatish jarayonidir.
Umuman olganda, har qanday tizim xossalarini matematik usullar, shu jumladan 
kompyuter yordamida tadqiq qilish uchun albatta ushbu jarayonni shaklga solish 
ya’ni matematik model barpo etish lozim. Matematik model turi ham aniq ob’ekt 
tabiatiga, ham ob’ektni tadqiq qilish vazifalariga, vazifa echimining talab 
qilinayotgan ishonchliligi va aniqligiga bog‘liqdir. Har qanday matematik model 
har qanday boshqa model singari aniq ob’ektni qandaydir yaqinlashish darajasida 
tasvirlaydi. 

---

106 
Matematik modellashtirishni taqdim etish uchun yozuvlarning turli 
shakllaridan foydalanish mumkin. Invariant (o‘zgarmas), tahliliy, algoritmli va 
chizmali (tasviriy) yozuvlar ana shunday shakllardandir.
Invariant (o‘zgarmas
) 
shakl 
– an’anaviy matematik til yordamida model 
tenglamasini echish usuliga bog‘liq bo‘lmagan holda model nisbatini yozib 
olishdir. Mazkur holatda model tizimning kirishlari, chiqishlari, o‘zgaruvchan 
holatlari va global tenglamalari sifatida taqdim etilishi mumkin. 
Tahliliy shakl – 
modelning boshlang‘ich tenglamasi echimi natijasi 
ko‘rinishidagi modelni yozib olishdir. Odatda tahliliy shakldagi modellar kirishlar 
funksiyasi va o‘zgaruvchan holatlar sifatidagi chiqish parametrlarini aniq 
ifodalaridan iboratdir. 
Tahliliy modellashtirish uchun asosan tizimning faqat funksional jihatini
modellashtirish xosdir. SHu asnoda tizimning faoliyat ko‘rsatish qonunini 
(algoritmini) tasvirlovchi tizimning global tenglamalari qandaydir tahliliy
nisbatlar (algebraik, birlashtiruvchi-farqlovchi, yakuniy xilma-xillik va h.k.) yoki 
mantiqiy shartlar ko‘rinishida yozib olinadi. Tahliliy model quyidagi bir qator 
usullar bilan tadqiq qilinadi: 

tizimning boshlang‘ich shartlariga ega izlanayotgan xossalari, parametrlari 
va o‘zgaruvchan holatlarini bog‘lovchi aniq bog‘liqliklarni umumiy ko‘rinishda 
olishga intilinadigan tahlilli usul; 

umumiy ko‘rinishda tenglamani hal qila olmagan holda muayyan 
boshlang‘ich ma’lumotlar asosida raqamli natijalarni qo‘lga kiritish usuli (bunday 
modellar raqamli modellar deb atalishini eslatib o‘tamiz); 

aniq ko‘rinishdagi echimga ega bo‘lmagan holda echimning qandaydir 
xossalarini topish mumkin bo‘lgan sifatga oid usul. 
Hozirgi vaqtda murakkab tizimlarning faoliyat ko‘rsatish jarayonini 
xossalarini tadqiq qilishning kompyuterli usullari keng tarqalgan. EXMda 
matematik modellarni amalga oshirish uchun tegishli modellashtiruvchi algoritm 
yaratish zarur. 

---

107