J., Barakayev N. R. Tizimli tahlil va qaror qabul qilish asoslari

“Qora quti” modeli. Tizim tarkibi modeli. Tizim tuzilmasi modeli. 
Tizimni tasvirlashning eng sodda va mavhum darajasi “qora quti” modelidir. 
Mazkur holatda ajratib olingan tizim muhit bilan kirish va chiqishlar majmui bilan 
bog‘liqligi faraz qilinadi. Modelning chiqishlari tizim faoliyati natijalarini, 
kirishlar esa zahiralar va cheklanishlarni tasvirlaydi. SHu asnoda tizimning ichki 
mazmuni to‘g‘risida biz xech narsa bilmaymiz va bilishni istamaymiz deb taxmin 
qilinadi. Model bu holatda uning ikki muhim xossasi: yaxlitligi va muhitdan 
alohidaligini aks ettiradi. 

---

102 
“Qora quti” ichki tuzilmasini yanada mayda qismlarga (tizimchalar, alohida 
unsurlarga) parchalash tizimlar tarkibi modelini yaratishga imkon beradi. 
“Qora quti” modeli osonligi va soddaligi bulardan foydalangan holda 
ko‘plab amaliy vazifalarni hal qilishga imkon beradi. SHu bilan birgalikda 
tizimlarni yanada batafsilroq (chuqurroq) o‘rganish uchun tarkib modelidagi 
unsurlar va tizimchalar o‘rtasidagi munosabatlarni (aloqalarni) aniqlab olish zarur.
Unsurlar o‘rtasidagi maqsadiga erishish uchun zarur va etarli bo‘lgan munosabatlar 
majmui orqali tizimni tasvirlashni 
tizim tuzilmasi modeli
deyiladi. 
Masalan, tizim tuzilmasi modeliga misol sifatida tashkiliy-iqtisodiy tizimga 
bo‘lgan korxonani olaylik. Uning atrof-muhitida bu muhitga o‘ta muhim ta’sir 
ko‘rsatuvchi omillar: ijtimoiy bozor xo‘jaligi, siyosiy va ijtimoiy tuzilma, 
ekologiya, tizimga jiddiy ta’sir ko‘rsatuvchi innovatsion texnologiyalar ajratib 
ko‘rsatiladi. Bundan tashqari korxona o‘zaro hamkorlik qiladigan yuqori turuvchi 
va quyi turuvchi tashkilotlar shuningdek tizim kirishiga kelib tushadigan zahiralar 
va chiqishda vujudga keladigan yakuniy mahsulot ajratib ko‘rsatiladi.
Model xususiyatli alomatlariga (signaturasi) ko‘ra modellashtirishning 
quyidagi: aniqlovchi va bashoratlovchi, turg‘un va harakatchan, uzuq-uzuq va 
uzuq-uzuq-uzluksiz turlari mavjud. 
Model va modellashtirish qaror qabul qilish jarayonida juda muhim rol 
uynaydi. Amaliyotda boshqaruvda foydalanilayotgan juda ko‘p modellar 
murakkabdir, lekin modellashtirish mazmuni judda sodda. Modellashtirish ishlab 
chiqarish jarayoni bulib, ma’lum bir modelning qo‘llanilishi tushuniladi. 
Iqtisodiyotda va boshqaruvda modellashtirishni qo‘llanilishiga sabab, bir 
tomondan iqtisodiy xarakterdagi tajribalarni o‘tkazish narxi juda qimmatligi yoki 
o‘zini qoplamaydi, va boshqa tomondan turli vaqt momentlarida iqtisodiy, siyosiy, 
ijtimoiy va boshqa sohalarda muammoli vaziyatlarni holatlari qaytarib 
bo‘lmasiligidadir. 
Model atamasiga turli mualliflar tomonidan berilgan ta’riflarga ko‘ra, 
iqtisodiy matematik model haqiqatga yaqin, modellashtirilayotgan obektning 
bog‘lanishlari va xususiyatlarini aks etishi kerak. 

---

103 
Model qo‘yidagi talablarga javob berishi kerak: 
1) Boshqaruv ob’ekti xususiyatari va strukturasiga mos bo‘lishi; 
2) Modelning qaror vabul qiluvchi shaxsning talablariga va boshqaruvda 
axborot 
kommunikatsiya 
texnologiyalaridan 
foydalanish 
ko‘nikmalariga 
moslashtirilganligi; 
3) Model asosida o‘tkaziluvchi modellashtirish metodlari va tajribalarini 
o‘tkazish talablari va imkoniyatlariga mosligi; 
4) Echilayotgan boshqaruv masalasi talablariga mosligi. 
Iqtisodiy matematik model aniq bir strukturaga ega bo‘lib, asosiy 
elementlari qo‘yidagilar: 
1) qaror qabul qilish holati; 
2) qaror qabul qilish vaqti; 
3) echim uchun zarur resurslar; 
4) qaror qabul qiluvchi shaxs yoki tashkilotning resurslari; 
5) boshqariluvchi omillar tizimi; 
6) boshqarib bo‘lmaydigan omillar tizimi; 
7) boshqariluvchi va boshqarib bo‘lmaydigan omillar o‘rtasilagi bog‘lagishlar 
tizimi; 
8) alternativ echimlar tizimi; 
9) qabul qilingan qarorlarni baholash uchun parametrlar tizimi (baholash 
tizimi). 
2.