J., Barakayev N. R. Tizimli tahlil va qaror qabul qilish asoslari

 
 
1.
 
Model tasnifi. 
“Model” atamasi o‘ta ko‘p sonli talqinlarga ega. Eng umumiy ko‘rinishda 
biz modelning quyidagi ta’rifiga tayanamiz. Model – bu asliyat (prototip) bilan 
o‘xshashlikka ega bo‘lgan va asliyatning hatti-harakatini tasvirlash va/yoki 
izohlash va/yoki bashoratlash vositasi bo‘lib xizmat qiladigan ob’ektdir. 
Asliyatning barcha xossalarini emas, balki tadqiqot uchun ahamiyatli 
bo‘lgan soddalashtirilgan qiyofasini berish modelning eng muhim sifatidir. 
Murakkab tizimlar bajariladigan jarayonlar (vazifalar), tuzilma hamda 
zamondagi xatti-harakati bilan xususiyatlanadi. Ushbu jihatlarni munosib tarzda 
modellashtirish uchun axborotlashgan tizimlarda bir biri bilan kesishuvchi 
funksional, axborotlashgan va hatti-harakat modellari farqlanadi. 
Tizimning 
funksional modeli
tizim tomonidan bajariladigan vazifalar 
majmuini tasvirlaydi, tizim morfologiyasini (uning tuzilishi) -funksional 
tizimchalar tarkibi, ularning o‘zaro aloqalarini xususiyatlaydi. 

---

101 
Axborotlashgan model 
tizimning ma’lumotlar tuzilmasi (tarkibi va o‘zaro 
aloqasi) ko‘rinishidagi unsurlar o‘rtasidagi munosabatlarni aks ettiradi. 
Hatti-harakat (hodisaviy) modeli 
axborotlashgan jarayonlarni (faoliyat 
ko‘rsatish sur’atini) tasvirlaydi, unda tizimning holati, hodisa, bir holatdan 
boshqasiga o‘tish, o‘tish sharti, hodisalar izchilligi singari kategoriyalar mavjuddir. 
Murakkabligi, katta moddiy harajatlar talab qilishi, mislsizligi, tajriba 
o‘tkazishning davomiyligi singari qator sabablarga ko‘ra tabiiy tajribalar 
o‘tkazishning imkoni bo‘lmagan tizimlarda modellashtirish alohida ahamiyat kasb
etadi. Masalan, “tinch zamonda urush qilib bo‘lmaydi”, tizimlarning ayrim 
turlarini tabiiy sinovdan o‘tkazish ularni bo‘zish bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin, 
boshqaruvning murakkab tizimlarini tajribada tekshirib ko‘rish uchun o‘zoq vaqt 
zarur va h.k. 
Modellar qo‘llaniladigan uch asosiy sohani: o‘qitish, ilmiy tadqiqotlar, 
boshqaruv tizimlarini ajratib ko‘rsatish mumkin. O‘qitishda modellashtirish 
yordamida turli ob’ektlarni aks ettirishning yuksak ko‘rgazmalilik darajasiga 
erishiladi va bular haqidagi bilimlarni etkazib berish osonlashadi. Bular asosan 
tizimni tasvirlash va izohlashga imkon beradigan modellardir. Ilmiy tadqiqotlarda 
modellar nazariya va amaliyot rivojini ta’minlagan holda yangi axborotni qayd 
qilish va tartibga solish imkonini beradi. Boshqaruvda modellar qarorlarni asoslash 
uchun qo‘llaniladi. Bunday modellar tizimlarni ham ta’riflashni, ham izohlashni, 
ham ularning hatti-harakati oldindan aytilishini ta’minlashi lozim.