Изланувчилар online илмий-амалий

 
OZIQ-OVQAT ETIL SPIRTI ISHLAB CHIQARISHDA 
QO’LLANILADIGAN XOM ASHYOLAR VA ULARNING AXAMIYATI 
Р.Ш. Медатов, Г.К. Нажмитдинова 
Фарғона политехника институти, ассистент 
 
Spirt ishlab chiqarish uchun don, shu jumladan, oziq -ovqat va yem sifatida 
ishlatishga yaroqsiz bo’lgan donlarni ham ishlatish mumkin. Spirt ishlab chiqarish 
uchun bug’doy, arpa, javdar, makkajo’xori, tariq, suli kabi boshoqli ekinlar 
ishlatilishi mumkin. O’zbekistonda spirt ishlab chiqarish uchun asosan bug’doy 
doni ishlatiladi. Solod ishlab chiqarish uchun esa yuqori sifatli kondisiyali arpa, 
tariq va suli donlari ishlatiladi. 
Donning tuzilishi. Boshoqdoshlar oilasi o’simliklarining doni deyarli bir xil 
tuzilishga ega. Ular uchta asosiy qismdan: murtak, endosperm va qobiqdan iborat. 
Qobiq o’z navbatida gul qavati va urug’ qavatidan iborat. Gul qavati urug’ 
qavatining ustida joylashgan bo’ladi. Javdar, bug’doy va makkajo’xori donini 
yig’ib olishda ular gul qavatidan to’liq ajraladi. Arpa, suli va tariq esa gul qavatini 
saqlab oladi. SHu sababdan birinchi donlar (ya’ni, bug’doy, javdar, 
makkajo’xori) yalong’och urug’lilar, ikkinchisi esa (ya’ni, arpa, suli, tariq) 
po’stlog’li urug’lilar deb ataladi. 
1-rasmda arpa makroskopik tuzilishi keltirilgan. Donning ichki qismi – 
endosperm unli bo’lib, u aleyron qavat bilan tutashgan bo’ladi. Aleyron qavat 
oqsilga boy bo’ladi. Qavat bir (masalan, javdar, bug’doy, suli, makkajo’xori, tariq) 
yoki bir necha qator qalin devordan iborat bo’ladi. Endosperm qalin devorli 
qurigan protoplazmadan iborat bo’lib, ichi kraxmal donlari bilan to’lgan bo’ladi. 
Donning pastki qismida murtak joylashgan. Murtak urug’lanish navdasi va 
urug’lanish qavatidan iborat. Murtak endospermdan qobiq bilan ajratilgan. 

---

302 
Turli botanik guruhga kiruvchi makkajo’xori 
donlarini endospermining shishasimon qismi hajmi 
bilan farqlanadi. Ushbu qismda kraxmal granulalari 
oqsillar bilan mustahkam «sementlangan» bo’ladi. 
SHuning uchun ushbu granulalar ko’p qirrali shaklga 
ega. Endospermning kraxmalli qismidagi oqsildan 
iborat bo’lgan to’r yupqa va nozik, kraxmal 
granulalari esa yumaloq shaklda bo’ladi. Endosprem 
kremniyli makkajo’xori donining shishasimon qismi 
deyarli to’ldirsa, kraxmalli makkajo’xori donining 
yuqori qismida katta bo’lmagan hajmni egallaydi, 
tishsimonida esa, murtak bo’ylab simmetrik 
joylashgan segmentlar shaklida, taxminan yarmini 
tashkil etad. 
Donli ekinlar turli qismlarining o’zaro nisbati 
(% mas. da) quyidagi jadvalda keltirilgan: 
1-jadval 
Donli ekinlar
Gul 
qobig’i 
Meva va 
urug’ qavati 
Aleyron 
qavat 
Murtak 
Endo-
sperm 
Javdar 
0 
11-15 
11-12 
2,5-3,3 
70-75 
Bug’doy 
0 
4-7 
7-10 
1,5-3,0 
83-85 
Arpa 
7-18 
5-7 
11-13 
2,5-5,0 
65-68 
Suli 
23-45 
2,5-4,0 
4-6 
3-4 
61-68 
Makkajo’xori 
0 
7-14 
7-9 
8-15 
61-77