|
Ж
алолиддин
Р
умий
асаРлаРида
юксак
маънавиятли
шахс
таРбияси
156
Мени дуо қил, бу ботқоқликдан халос қил, аввалги мартабамга
эришай”, – дебди. Шунда дарвеш: Сенинг қўл-оёғинг боғланган
эмас, сен банди эмассан ёки ҳеч ким сенинг бошинг устида
турмайди, тергамайди. Сени қайси банддан, қайси ботқоқдан
қутқарай. Кишанларни арралаб кесиб бўлади, зиндонни ҳам
бузса бўлади, лекин сенинг бандинг олдида не-не темирчилар
нотавон”, – деган экан
390
.
Ҳикоятда кўрсатилган иродасиз, танбал кишилар нафснинг
қулига айланиб, ҳеч қачон масъулиятни зиммаларига олмай-
дилар, ташаббус кўрсатмайдилар. Иродасиз инсоннинг хатти-
ҳаракати, хулқи унинг ўзидан кўра бошқаларга кўпроқ зарар
келтиради. Иродасиз кишида тушкунлик кайфияти устун бўла-
ди. У дунёга ва ҳаётга умидсизлик билан қарайди, барчанинг
фақат салбий, ёмон тарафини кўради. Ўзидаги камчилик ва
муваффақиятсизликларнинг сабабчиси деб ўзларини билади.
“Маснавий”да нафсни енгиш борасида келтирилган яна
бир ҳикоятда айтилишича, бир мужоҳид (араб. – эътиқод
учун, муқаддас иш учун курашчи) кумуш тўла ҳамёнидан бир
дирҳам олиб, ҳар куни денгизга отар эди. Нафсида бир ҳирс,
бир хоҳиш қўзғалиб, кўнглига васваса солибди.
– Ақчангни денгизга отаркансан, ҳаммасини бир йўла от,
мен қутулай, умид узмоқ икки роҳатнинг бири, – дебди нафс.
Мужоҳид эса нафсга:
– Сенга шу роҳатни ҳам раво кўрмайман, – дебди
391
.
Ҳикоятда нафсни енгиш, яъни иродани мустаҳкамлаш ва
ирода бақувватлигига эришиш тасвирланган. Педагогика-
да ҳар қандай яхши хислатни тарбиялаш ва ёмон хислатдан
воз кечиш, албатта, аста-секинлик билан, оддийдан мурак-
кабга томон, узлуксиз давом эттирилади. Демак, ҳикоятда
тасвирланганидек, инсон ўз ҳаёти давомида турли муаммо-
ларга, ҳатто кескин вазиятларга дуч келади. Бунда, биринчи
навбатда, ўз кучига ишонган, руҳий дунёси, маънавий олами
бақувват бўлган инсонгина қийин ҳолатдан чиқиб кета ола-
ди. Маънавий бойлик ана шундай пайтда кишига куч ва мадад
беради. Шу маънода, инсоннинг маънавияти юксалиши билан
унинг иродаси ҳам мустаҳкамланиб, тобланиб боради. Ирода
инсонларда қуйидаги кўринишларда намоён бўлади:
390
Ўша жойда. –Б. 293.
391
Ўша жойда. –Б. 623.
3-БОБ. “Маснавийи маънавий” асарида инсонни маънавий-ахлоқий тарбиялаш
157
1. Муайян мақсадни юзага чиқариш учун кишида бўлган
матонат ва қатъият;
2. Инсоннинг маълум мақсад йўлидаги ўз хатти-
ҳаракатини, ихтиёр ва хоҳишини онгли равишда йўналтириб
туриши, шу йўлдаги қатъияти, мавжуд тўсиқларни енга олишга
қодир бўлган руҳий-маънавий ҳолати. Инсонда шу икки кўри-
ниш мужассам бўлгандагина иродасининг мустаҳкамлигига
эришади. Инсондаги манманлик, кибру ҳаво, такаббурлик эса
ироданинг заифлигидан келиб чиқади. Румий айтади: “Макр
ила кибру ҳаводин дилни тий”
392
. Яъни макру ҳийла, кибру
ҳаво керагидан ортиқ бўлса, инсонда инсонийликдан асар ҳам
қолмайди, у ўзининг маънавий қиёфасини йўқотади.
Рассомлар бирор-бир қаҳрамон образида иродали-
ликни ифода этишда, улуғворлик ва камтарлик, меҳр ва
қаттиққўллик, жасорат, матонат каби хислатларни биргалик-
да тасвирлашади. Бу хислатларнинг биргаликдаги тасвири,
албатта, кучли ирода эгасини гавдалантиради. Румий ижо-
дида ҳам иродали инсон кўриниши тасвирланар экан, кўз
олдимизда нафс, ҳирс, кибр, манманликдан холи, камтарин,
сабр-матонатли, меҳнатсевар, мард инсонлар гавдаланади.
Масалан, “Маснавий”да матонат ва камтарлик борасида шун-
дай дейилади:
Ибрат ол тоғ ҳолидин, эй майда чўп,
Сен ўзингни элга кўз-кўз этма кўп
393
.
Румий томонидан тоғ тимсолида иродали шахс ибрат, на-
муна қилиб тасвирланар экан, салобат тўкса ҳам манманлик-
дан йироқ, дейилади. Румий яна кибру ҳаволи, мақтанчоқ ки-
шиларга мурожаат қилиб дейди:
Сен калитсиз ҳам эшик очгум, дема,
Кибр ила мақсадга ёндошгум, дема
394
.
Яъни таккаббур кимсаларга ўз кучингга кўп ишониб,
ўзингга кўп баҳо берма, манманликни қўй, ақл билан ишла,
деб мурожаат қилмоқда. “Маснавий”да шу мазмунда бир
ҳикоят келтирилган. Унда айтилишича, бир сичқон туянинг
арқонидан маҳкам ушлаб йўлга равона бўлибди. Сичқон
туя нинг орқасига эргашиб келаётганини ўйлаб, ўзини шер
392
Ўша жойда. –Б. 267.
393
Ўша жойда. –Б. 520.
394
Ўша жойда. –Б. 762.
Do'stlaringiz bilan baham: |
