|
Ж
алолиддин
Р
умий
асаРлаРида
юксак
маънавиятли
шахс
таРбияси
160
Демак, инсондаги иш, амал ҳамиша тўғри уюштирилган
бўлиши лозим. Нотўғри уюштирилган иш ёки амал инсонга
жабр, зулмлар келтиради. Яна меҳнат борасида Румий, фақат
меҳнатгина инсонга ижтимоий ҳаётдаги қийинчиликларнинг
ечимини изчиллик билан топишга кўмаклашади, – дейди. Би-
нобарин, шоир асарда меҳнат борасида яна дейди:
Эй азизим, қўйки, ҳар кимса билар,
Ерга нисбат кўкда юксакдир ҳунар
399
.
Румий ижтимоий фойдали ҳунарни улуғлайди, чунки ҳунар
меҳнатлар ичида энг режалиси бўлиб, у инсонни фикрлаш-
га, ҳаракат қилишга, ўйлашга чорлайди ва инсон иродасини
мустаҳкамлайди. Ироданинг муҳим сифатлари: ўзини тута
билиш, дадиллик, қатъийлик, чидам ва тоқат, принципиал-
лик, мустақиллик ва бошқалар. Ирода кучи шу сифатларнинг
қай даражада намоён бўлишига қараб белгиланади. Киши
юксак ғояларга асосланган онгли қатьият ва сабот билан ўз
ҳаракати йўлидаги тўсиқларни енгар экан, у кучли ирода эгаси
ҳисобланади. Шоир қарашларида “ирода” кўпинча “сабот” сўзи
орқали ифодаланади. Ирода кишининг характери билан узвий
боғлиқ бўлиб, унинг шаклланишида муҳим роль ўйнайди. Ма-
салан, инсон иродасининг юксак маънавий кўриниши мардлик
ҳисобланади. Мард киши бошқаларни алдамайди. Унда орият
ва ғурур кучли бўлади. Психологик нуқтаи назардан инсоннинг
турли қийин ва мураккаб вазиятларда мардлик кўрсатиши бе-
восита унинг иродасига боғлиқ. Румий мардлик, кучли ирода
борасида фикр билдириб, шахсни иродали қилиб тарбиялашда
фақат назорат ва чеклов эмас, балки шахсга бериладиган му-
айян эркинлик муҳим эканини таъкидлайди. Мутафаккир бу
ҳақда “Маснавий”да шундай мисраларни келтиради:
Мард иши равшанлигу мардоналик,
Ҳийладир номард иши, бегоналик
400
.
Мард киши ҳамиша равшанлик, яъни аниқлик билан иш ту-
тади ва мардоналик каби хислатлар эгаси ҳисобланади. Номард-
лар иши эса бегоналик бўлиб, улар инсонийликдан, маънавият-
дан йироқ бўлишади ва инсофсизлик каби хислатлар эгаси
саналишади. Румий қарашларида ирода мустаҳкамлигини тар-
биялашда рамзийлик ҳам асосий роль ўйнайди:
399
Ўша жойда. –Б. 713.
400
Ўша жойда. –Б. 17.
3-БОБ. “Маснавийи маънавий” асарида инсонни маънавий-ахлоқий тарбиялаш
161
Болари этган юмушни, йўқ шак,
На арслон удда айлар, на эшшак
401
.
Бу мисралардан шу нарса аёнлашадики, болари мустаҳкам
ирода эгаси. Унинг иродаси шундай кучга эгаки, на баҳайбат
арслон ва на заҳматкаш эшак у қилган ишни адо эта олади. Де-
мак, ирода салобат, заҳматли меҳнат билан ўлчанмайди, сало-
бат ва заҳматли меҳнат ирода кўринишларининг бир қисми,
холос. Кучли ирода руҳий тетиклик, виждонлилик, иймон-
эътиқод ва қалбан улғайганлик билан баҳоланади. Румийда-
ги фикрларнинг бундай қарама-қаршиликлари аллома фал-
сафий дунёқарашининг кенглигидан далолат беради. Румий
айтади: “Қисматин асрайди мардлар аҳд ила”
402
. Яъни кучли
иродалилик қилинган аҳдни амалга ошириш билан ўлчанади.
У яна матонат ва мардликни илм-маърифатда деб билади:
Ўз-ўзини поклагайму сув сира,
Жаҳлу нафсни синдирур эр илм ила
403
.
“Маснавий”да шунга яқин яна бир ҳикоят келтирилади: Бир
овчи чумчуққа тузоқ қўйибди ва тўрга бир чумчуқ тушибди.
Қуш тилга кириб овчига ёлворибди: “Эй овчи! Сен шу вақтгача
қўйлар, сигирларни единг. Улар билан тўймадинг. Энди ме-
нинг арзимас гўштимга тўясанми? Агар мени қўйиб юборсанг,
эвазига сенга уч ўгит айтаман. Биринчисини қўлингда туриб
айтаман, иккинчисини шу том устига чиқиб айтаман, учинчи-
сини эса анави дарахтга қўниб айтаман”.
Овчи қушни маҳкам ушлаб: “Қани, айтгин-чи”, – дебди.
Чумчуқ биринчи насиҳатини айтибди: “Бўлмайдиган гапга
ким айтса-айтсин, ишонма!”
Овчи иккинчи насиҳатни эшитиш учун чумчуқни қўйиб
юборибди. Чумчуқ том четига қўниб иккинчи ўгитини айтиб-
ди: “Ўтиб кетган нарса, бой берилган фурсат учун хафа бўлма,
оҳ-воҳ чекма”. Чумчуқ яна бироз учиб, баланд дарахт шохига
қўниб дебди: “Қорнимда оғирлиги ўн бир дирҳам қимматбаҳо
дур бор эди. Қўйиб юбормаганингда ўша дур сеники бўлар
эди”.
Овчи: “Оҳ! Нима қилиб қўйдим? Нега қўйиб юбордим-а?” –
дея қайғуриб йиғлай бошлабди. Шу пайт чумчуқ: “Эй, нимага
401
Ўша жойда. –Б. 39.
402
Ўша жойда. –Б. 213.
403
Ўша жойда. –Б. 106.
Do'stlaringiz bilan baham: |
