Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

a
1
 
– 
daromadbo‘yichapulgatalabningelastikligi 
(agarmiqdorlarlogarifmikshakldaberilganbo‘lsa); 
a
2
 
- 
pulmassasiningnisbiyqiymato‘zgaruvchisigata’sirdarajasi 
(belgiDningtanlanganta’rifigabog‘liqbo‘ladi).
 
(9.18)  tenglamasi  bo‘yicha  barqaror  bog‘liqliklar  belgilangandan  so‘ng, 
tenglamadagi  o‘zgaruvchilar  asosida  kelgusi  davr  uchun  pulga  talabni  basharotlash 
mumkin  bo‘ladi.  O‘zgaruvchilar  sifatida  esa  real  YaIM,  inflatsiya  darajasi  va  foiz 
stavkalarining o‘zgarishlari olinishi lozim. 

---

 
155 
PKShning  passiv  qismini  bashoratlashda  pul  massasini  bashoratlash  asosiy 
element hisoblanadi. 
Aktiv  qismning  sof  хorijiy  aktivlar  (NFA)  bo‘lagi  tashqi  to‘lovlarning  umumiy 
Saldosini  bashoratlash  orqali  hisoblanadi.  Boshqa  sof  moddalar  (OIN)  bashorati 
to‘laqonli aхborotlar mavjud bo‘lmagan hollarda ma’lum tendensiyalarga asoslanishi 
mumkin.  Boshqa  sof  moddalar  valutalarning  almashuv  kurslaridagi  o‘zgarishlarni 
inobatga olishi lozim.
 
NFA va OIN larning miqdorlarini va shuningdek pulga taklifning bashorat davri 
uchun  aniqlanishi  9.16  tenglamaga  mos  keluvchi  ichki  kredit  imkoniyatlarini 
belgilashda  asos  bo‘lib  hisoblanadi.  Davlat  sektoriga  sof  kredit  berish  miqdorining 
bashorati  davlat  sektorining  bank  tizimidan  sof  qarz  olish  bashoratiga  asoslanadi. 
Хususiy sektorga ajratilishi mumkin bo‘lgan kreditlar miqdori esa, umumiy kreditlar 
miqdoridan  davlat  sektoriga  ajratiladigan  kreditlar  miqdorini  ayirish  natijasida 
hisoblanadi.  Bunda  хususiy  va  davlat  sektorlariga  ajratilayotgan  kreditlar  YaIM 
tarkibidagi kapital qo‘yilmalar bashoratiga mos kelishiga e’tibor berilishi lozim.
 
Pul taklifi bashorati 
PKBI 
PKShda 
pul-kredit 
siyosatining 
oraliq 
belgilangan 
bashorat 
ko‘rsatkichlariga  erishishlari  uchun  operatsion  belgilangan  o‘zgaruvchilarning 
bashoratlari  talab  qilinadi.  Bunday  bashoratlar  PKBIning  hisoblari  asosida  tuziladi. 
(9.1) tenglamasiga mos keluvchi ayniyat quyidagicha ifodalanadi: 
 
RM*=NFA*+NCg*+CDMB*+CPS*+OIN*, 
(9.19)
 
 
bu  yerda:  RM*  -  zaxira  pullari;  NFA*  -  PKBIning  sof  хorijiy aktivlari;  NCg*  - 
davlatga  sof  talablar;  CDMB*  -  pul-depozit  banklariga  talablar;  CPS*  -  davlat 
sektoriga talablar (agar ular bo‘lsa); OIN* - boshqa sof moddalar.
 
Yulduzcha  (*)  belgisi  ma’lumotlar  PKBI  hisoblari  to‘g‘risida  ekanligini 
anglatadi.
 
PKShda ifodalangan M2 pul agregatining o‘zgarishi Markaziy bankning  zaxira 
pullaridagi o‘zgarishlar bilan quyidagi bog‘liqlikda bo‘ladi: 
 

---

 
156 
M2=mm RM*. 
 
(9.20)
 
 
Pul  multiplikatorining  miqdori  (mm)  bank  tizimidagi  zaxira  talablarining 
o‘rtacha miqdoriga teskari proporsional bog‘liqlikda bo‘lgani bilan, ular bir хil emas. 
Quyida  bank  tizimidan  tashqarida  bo‘lgan  naqd  pullarning  salmog‘idagi 
o‘zgarishlarni  hisobga  oladigan  formula  keltirilgan.  Buning  uchun  quyidagi 
tushunchalarni kiritamiz:
 
CY – banklardan tashqari naqd pullar;
 
D  –  talab  qilib  olguncha  depozitlar  va  muddatli  hamda  jamg‘arma  depozitlar 
(DD+TD);
 
R  –  tijorat  banklarining  zaxiralari  (ularning  Markaziy  bankdagi  depozitlari  + 
banklardan tashqaridagi naqd pullar), ortiqcha zaxiralarni ham qo‘shib hisoblaganda;
 
c  –  banklardan  tashqari  naqd  pullarni  depozitlarning  umumiy  summasiga 
nisbati;
 
r – zaxiralarning aholini umumiy depozitlari summasiga nisbati. 
Natijada, quyidagi 2 ta ayniyatni yozish mumkin: 
 
M2=CY+D, 
 
RM=CY+R. 
 
Bundan  (5.20)  formulani  qo‘llab,  pul  multiplikatorini  quyidagicha  aniqlash 
mumkin: 
.
 
 
Surat va mahrajni D ga bo‘lsak, quyidagi formulaga ega bo‘lamiz:
 
.   
(9.21)
 
 
(9.21)  tenglamasi  pul  multiplikatorining  uchta  iqtisodiy  agentning  harakatiga 
bog‘liqligini  ko‘rsatadi:  1)  majburiy  zaxiralar  me’yorini  belgilaydigan  PKBidan;  2) 
o‘zining  ortiqcha  zaxira  miqdorini  belgilaydigan  tijorat  banklaridan;  va  3)  pul 
massasining  tarkibini,  ya’ni  naqd  pullar  va  depozitlar  nisbatini  amaldagi  foiz 

---

 
157 
stavkalari  va  boshqa  o‘zgaruvchilar  asosida  aniqlaydigan  bank  tizimidan  tashqarida 
bo‘lgan  aholidan.  Markaziy  bank  pul  multiplikatori  miqdorini  to‘laligicha  nazorat 
qila  olmaydi.  Bundan  tashqari,  uning  zaxira  pullari  ustidan  nazorati  ham  to‘laqonli 
emas.  Markaziy  bankning  olib  borayotgan  siyosati  tijorat  banklariga  nisbatan 
talablarni ifodalasa-da, sof хorijiy aktivlarning o‘zgarishi TBning holatini ifodalaydi, 
davlat  sektoriga  sof  talablarning  o‘zgarishi  esa,  davlat  budjetining  holatiga  bog‘liq 
bo‘ladi.