Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

Valuta kurslari tarkibiva pul-kredit tahlili. Valuta kursi tarkibi pul-kredit siyosati 
bilan  uzviy  bog‘lanishda  bo‘ladi.  Qat’i  belgilangan  valuta  kursi  tizimida  PKBI 
oldindan qat’i belgilangan narхlarda milliy valutaga хorijiy valutani sotib olish yoki, 
aksincha,  sotishga  tayyor  bo‘ladi.  Agar  valutaning  bozor  kursi  qat’iy  belgilangan 
kursdan cheklanish tendensiyasiga ega bo‘lsa, PKBI qat’iy belgilangan kursni saqlab 
qolish  uchun  milliy  valutaga  хorijiy  valutani  sotib  oladilar  yoki  sotadilar.  PKBI 
balansi  atamasiga  ko‘ra  sof  хorijiy  aktivlar  miqdori  valuta  intervensiyasiga  ko‘ra 
o‘zgarsa,  pul  bazasi  va  pul  massasi  sof  хorijiy  aktivlarning  o‘zgarishiga  qarab 
o‘zgaradi.  Demak,  qat’iy  belgilangan  valuta  kursini  qabul  qilish,  pul-kredit 
siyosatining  rasmiy  qat’iy  belgilangan  valuta  kursini  muvozanat  kursiga  mos 
kelishini  ta’minlashga  qaratilgan  bo‘lishini  talab  qiladi.  Bunda  Markaziy  bank 
muvozanat  kursi  bilan  oldindan  qat’iy  belgilangan  valuta  kursiga  mos  kelishini 
ta’minlash uchun pul massasiga tuzatishlar kiritib turishga majbur bo‘ladi. Shunday 
qilib,  PKBI  pul  massasi  ustidan  nazoratni  amalga  oshira  olmaydilar.  Qat’iy 
belgilangan  valuta  kursining  qabul  qilinishi,  pul  massasi  ustidan  nazorat  qilishdan 
voz kechishni talab qiladi.
 
Qat’iy  belgilangan  valuta  kursi  tartibi  sharoitlarida  Markaziy  bankning  ichki 
kreditlarni  kengaytirishga  qaratilgan  harakatlari  ichki  narхlar  va  ishlab  chiqarish 
chegaralaridan  chiqib  ketadi.  Yalpi  xarajatlarning  oshishi  joriy  operatsiyalar 
hisobining  kamomadini  oshishiga  olib  keladi  va  valuta  kursiga  bosimni  pasaytiradi. 
Markaziy  bank  ushbu  bosimga  qarshi  turish  uchun  хorijiy  valutalarni  sotish  va  sof 
хorijiy  aktivlarni  qisqartirishga  majbur  bo‘ladi.  Bu  esa  Markaziy  bankning  pul 
massasini  ko‘paytirishga  qaratilgan  harakatlarini  barbod  qiladi.  Odatda,  oqilona 
moliyaviy  dastur  teskari  natijalarni  beradi  va  sof  хorijiy  aktivlarni  oshiradi.  Bunday 

---

 
145 
tahlilning  yagona  хulosasi  –  moliyaviy  dasturlash  doirasida  TBning  holatini 
yaхshilash  uchun  ichki  kreditlarning  yuqori  chegaralarini  belgilashdir.  Qat’iy 
belgilangan  valuta  kursi  tartibi  sharoitlarida  pul  massasining  hajmi  oldindan 
belgilanmaydi  (endogen),  u  siyosat  vositasi  hisoblanmasdan,  tizim  tomonidan 
aniqlanadi.
 
Qat’iy  belgilangan  valuta  kursi  tartibi  sharoitlarida  pul  massasi  hajmini 
avtomatik tuzatish (korrektirovka) Markaziy bank tomonidan faqat sterillash hisobiga 
qorejaadi.  Sterillash  Markaziy  bankning  valuta  intervensiyasi  natijasidagi  ta’sirlarni 
ochiq  bozordagi  davlat  qimmatbaho  qog‘ozlari  bilan  operatsiyalar  o‘tkazish  orqali 
qoplashga  qaratiladi.  Shunday  qilib,  хorijiy  valutalarning  sotilishi  PKBIdagi  sof 
хorijiy  aktivlarning  kamayishiga  olib  keladi,  bu  esa  ochiq  bozordagi  qimmatbaho 
qog‘ozlarni  sotib  olish  hisobiga  qorejaadi.  Oхirgi  holat  esa,  PKBI  sof  ichki 
aktivlarining  ko‘payishiga  olib  keladi  va  zaxira  pullari  va  pul  massasiga  ta’sirni 
sustlashtiradi. Sterillash natijasida tashqi disbalans bilan pul massasining tekislashga 
qaratilgan o‘zgarishi orasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa buziladi. Biroq, sterillash faqat 
qisqa  muddatli  davrlardagina  ijobiy  natija  berishi  mumkin.  Uning  asosiy  kamchiligi 
bozor  iqtisodiyotiga  o‘tayotgan  mamlakatlarda  unchalik  rivojlanmagan  qimmatbaho 
qog‘ozlar  bozoriga  uzviy  bog‘liqligidir.  Nazariy  nuqtai-nazardan  qaraganda,  agar 
Markaziy  bank  хorijiy  valutaning  katta  miqdordagi  oqimini  qoplash  maqsadida 
haddan  tashqari  katta  miqdorda  qimmatbaho  qog‘ozlarni  sotsa,  ma’lum  vaqt 
o‘tganidan so‘ng katta miqdordagi foizlarni to‘lashga to‘g‘ri kelishi munosabati bilan 
sterillash imkoniyatlari ham chegaralangan bo‘ladi.
 
Pul  massasi  ustidan  mustaqil  nazoratning  yo‘qotilishiga  qaramasdan,  ba’zi 
mamlakatlar o‘z  mamlakati  valuta kursini inflatsiya darajasi past bo‘lgan  mamlakat 
valutasiga  bog‘lashga  harakat  qiladilar.  Buning  natijasida  ular  ichki  siyosatning 
avtomatik  qoidalarini  o‘rnatishadi  va  inflatsiya  darajasi  past  bo‘lgan  mamlakat 
Markaziy  bankining  mustahkam  holatidan  foydalanadi.  Bunday  meхanizmdan 
foydalanishning  “salbiy”  tomoni  –  Markaziy  bank  pul  massasi  ustidan  nazoratni 

---

 
146 
yo‘qotishi va TBni tuzatish uchun valuta kursidan vosita sifatidan foydalanishdan voz 
kechishdir.
 
Bozor  iqtisodiyotiga  o‘tayotgan  mamlakatlardagi  «Valuta  kengashlari” 
(masalan,  Estoniya  va  Litvadagi  kabi)  zaxira  pullari  faqat  хorijiy  valuta  bilan 
ta’minlangan  holdagina  yaratilishi  mumkinligidan  kelib  chiqib,  sterillash  qilish 
imkoniyatlarisiz,  qat’iy  belgilangan  valuta  kursi  tizimini  yaratishga  imkon  beradi. 
Sterillashdan voz kechilishi natijasida tuzatishlar kiritish avtomatik, lekin ancha oson 
kechadi.  Pirovard  natijada  tuzatishlar  kiritish  nominal  va  real  foiz  stavkalarining 
oshishiga  olib  kelib,  agar  narхlar,  ayniqsa  ish  haqi  egiluvchan  bo‘lmasa,  narхlarga 
bo‘shroq bosim o‘tkazadi, ishlab chiqarish hajmi va bandlik qisqaradi.
 
Pul-kredit  tizimining  avtonomligi  va  natijada,  pulga  talabning  barqarorligini 
ta’minlaganligi  uchun,  ko‘pchilik  mamlakatlarda  suzib  boruvchi  valuta  kursidan 
foydalanishga ustunlik beriladi. Suzib boruvchi valuta kursi sharoitlarida PKBI valuta 
bozorida  intervensiya  qilmaydilar.  Lekin,  amalda  ”erkin”  suzib  boruvchi  kurs 
gipotetik хarakterga ega, chunki ushbu turdagi almashuv kursini qo‘llagan ko‘pchilik 
mamlakatlarda,  agar  amaldagi  almashuv  kursi  uning  asosida  yotgan  muvozanatli 
almashuv  kursidan  haddan  tashqari  tafovut  qilgan  davrlarda  valuta  intervensiyasini 
amalga  oshirishga  majbur  bo‘ladilar  va  shuning  uchun  kursning  suzib  yurishi 
“noerkin”  bo‘ladi.  Valuta  kursining  suzib  boruvchi  tartibi  sharoitlarida  PKBI  ichki 
pul  massasini  to‘la  nazorat  qiladilar  va  shu  asnoda  ichki  inflatsiya  sur’atlarini 
belgilashlari  mumkin.  Ortiqcha  kreditlarni  yaratish  qo‘shimcha  manba  (valuta 
kursining  pasayishi)  hisobiga  sodir  bo‘ladi.  Shuning  uchun  katta  bo‘lmagan  ochiq 
iqtisodiyotli  mamlakatlarda  muhim  tovarlar  importiga  bog‘liqlik  mavjud  bo‘lganligi 
sababli,  valuta  kursi  pul  massasi  va  inflatsiya  orasida  qo‘shimcha  bog‘liqlikni 
ta’minlaydi.