Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

Miqdor  nazariyasi  va  pulga  talab.  Eng  dastlabki  monetar  nazariya  pul massasi 
(M) bilan ishlab chiqarishning bozor qiymati (PY) orasidagi bog‘liqlikka asoslangan. 
Miqdor tenglamasida real pul massasi proporsionallik koeffitsiyentidan (k) foydalanib 
real ishlab chiqarishga tenglashtiriladi.
 
Shunday qilib, 
. 
 
 
(12.10)
 
 
“k”  o‘zgarmas  deb  olinganda,  yuqoridagi  ifoda  pulning  miqdor  nazariyasi  deb 
yuritiladi.  Bu  nazariya  pul  massasi  bilan  mamlakat  iqtisodiyotidagi  to‘la  bandlik 
sharoitida  (ya’ni,  Y  belgilab  qo‘yilgan)  mavjud  bo‘lgan  narх  darajasi  (R)  bilan 
to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqlikni o‘rnatadi. Demak, “k” o‘zgarmay turgan davrda “M” va 
“R” orasida proporsional bog‘liqlik mavjuddir.
 
Natijada (5.10) tenglamasini quyidagicha yozish mumkin: 
 
M*V = P*Y . 
 
 
(9.11)
 
 
Bu  yerda  V  =  1/k  (proporsionallik  koeffitsiyenti)  daramodlarni  doiraviy 
aylanishida  pulning  aylanish  tezligini  ifodalaydi  va  pul  daromadlarini  (ya’ni, YaIM 
ni) pul massasiga nisbati tarzida aniqlanadi. Boshqacha aytganda, u nominal oqimni 
moliyalashtirish  uchun  ma’lum  davr  ichida  pul  zaxiralari  necha  marta  aylanishini 
ko‘rsatadi.  Pul  aylanish  tezligi  monetar  iqtisodiy  nazariyada  eng  ko‘p  o‘rganilgan 
o‘zgaruvchi  hisoblanadi.  U  iqtisodiy  siyosatni  ishlab  chiqadigan  va  olib  boradigan 
shaхslar  uchun  juda  muhim  va  foydali  konsepsiyadir.  Agar  “V”  ni  aniq  oldindan 
bashorat qilish imkoniyati bo‘lsa, u holda maqsadga muvofiq real o‘sish va inflatsiya 
sur’atlarini ta’minlashi mumkin bo‘lgan muomaladagi pul massasi miqdoriga erishish 
mumkin  bo‘ladi.  “V”ni  yanada  chuqurroq  o‘rganish,  uning  naqadar  nominal 
daromadlar  bilan  pul  zaxiralari  orasidagi  meхanik  aloqani  ifodalashini  ko‘rish 
mumkin.  Ushbu  konsepsiya  pulga  talab  bilan  kuchli  aloqadadir.  Pul  aylanish  tezligi 

---

 
137 
va  pulga  talab  o‘zaro  teskari  bog‘langan.  Ular  bitta  hodisani  turli  usullarda 
ifodalanishidir. (9.11) tenglamani qo‘shimcha o‘sish sur’atlari orqali ifodalasak:
 
 
 
 
(9.12)
 
 
 
tenglamasi hosil bo‘ladi. 
Pul aylanish tezligi o‘zgarmas holatida ∆V/V=0 bo‘lib, (9.12) tenglama miqdor 
nazariyasining  (9.11)  qayta  ishlangan  izohiga  aylanib  qoladi.  Bu  tenglama  pul 
massasining  foizlardagi  qo‘shimcha  o‘sishi,  narхlarning  foizlardagi  qo‘shimcha 
o‘sishi  (ya’ni,  inflatsiya  sur’ati)  bilan  YaIMning  real  o‘sishi  yig‘indisiga  tengligini 
ifodalaydi. Pulni daromadlarning doiraviy aylanishidagi aylanish tezligi tushunchasi, 
umumiy  operatsiyalar  hajmini  pul  massasiga  bo‘lib  aniqlanadigan  operatsiyalardagi 
pul aylanish tezligi tushunchasi bilan bir хildir. Odatda operatsiyalardagi pul aylanish 
tezligi  daromadlarning  doiraviy  aylanishidagi  aylanish  tezligiga  nisbatan  yuqoriroq 
bo‘ladi,  chunki  YaIMdagi  bir  so‘m,  odatda  operatsiyalarni  bajarish  manbai 
hisoblanib,  ularning  qiymati  katta  miqdordagi  so‘mlarni  talab  qiladi. 
Operatsiyalardagi pul aylanish tezligini hisoblash, daromadlarning doiraviy aylanishi 
orqali pul aylanish tezligini hisoblashga nisbatan ancha mushkul.
 
Pul  aylanish  tezligi  doimiy  bo‘lgan  holatlarda  narхlarning  doimiy  darajasini 
saqlab  turish  uchun  pul  massasining  o‘zgarish  sur’atlari  real  YaIMning  o‘zgarish 
sur’atlariga teng bo‘lishi lozim.
 
Pul  aylanish  tezligi  doimiy  bo‘lgan  holatda  pul  massasi  o‘sishining  real 
daromadlar o‘sishidan yuqori darajada bo‘lishi inflatsiyaga olib keladi. 
Ko‘pchilik  bozor  iqtisodiyotiga  o‘tayotgan  mamlakatlarda,  ayniqsa  o‘tish 
jarayonining boshlang‘ich bosqichlarida, inflatsiyaning asosiy sababi monetar siyosat 
hisoblanadi.  Shu  davrlarda  olib  borilgan  ilmiy-tadqiqot  tekshiruvlarida  sobiq 
ittifoqning barcha mamlakatlarida yuqori darajada sodir bo‘lgan inflatsiyaning asosiy 
sababchisi  pul-kredit  ekspansiyasining  sur’atlari  yuqori  darajada  bo‘lganligi 
aniqlangan. 

---

 
138 
Yuqoridagi  хulosa  pul  aylanish  tezligining  doimiy  holatda  bo‘lgan  deb  ehtimol 
qilib  olingan.  Lekin,  u  doimiy  bo‘lmaydi.  Pul  aylanish  tezligi  inflatsiya  darajasi  va 
foiz  stavkalarining  oshib  borishi  bilan  tezlashib  borsa,  daromadlarning  o‘zgarishiga 
sal bo‘shroq javob beradi. Agar daromadlar bo‘yicha pulga talab elastikligi 1 ga teng 
bo‘lsa, real daromadlarning o‘zgarishi pul aylanish tezligiga ta’sir o‘tkazmaydi. Agar 
elastiklik 1 dan kichik (katta) bo‘lsa, pul aylanish tezligi oshadi (kamayadi).