Ызбекистон Республикаси Олий ва ырта махсус таълим вазирлиги, Ырта махсус касб-щунар таълими маркази томонидан касб-щунар коллежлари учун тавсия этилган ушбу ы=ув =ылланма темир йыл транспортида фойдаланиш ишларини ташкил этиш ва бош=ариш масалаларига

3.1-расм. Тортиш йўлидаги жойлаш маневрлари

_тортиш

3.2-расм. Бир гуруҳли маневрлар

_{-тезланиш масофаси
-тортиш масофаси}
3.3.4. Маневрларнинг кўп гуруҳли туртки усули

Кўп гуруҳли туртки усулида маневрлар кетма-кет туртки усулига ўхшаш бажарилади. Фарқ шундаки, бир марта турткида паркка бир эмас, балки бир неча аввалдан узиб қўйилган вагонлар гуруҳлари йўналтирилади. (2.6-расм). 1-ҳолатда таркиб тортиш йўлига узатилгандан сўнг бир неча вагон гуруҳлари таркибдан узилади (келтирилган мисолда-учта). Сўнгра таркиб тезлаштирилиб (2-ҳолат) тормозланади. Шу таркибдан узилган гуруҳлар ажралиб, ҳаракатини давом эттиради. Таркиб ажралган вагонлар билан керакли оралиқ пайдо бўлмагунча секинлашган ҳаракатини давом эттиради (3-ҳолат). Шундан сўнг навбатдаги вагонлар гуруҳлари таркибдан узилади ва улар янги туртки натижасида саралаш парки йўлларига йўналтириладилар. Таркибдан бир вақтда ажралаётган гуруҳлар ўртасидаги оралиқлар тормоз бошмоқлари ёрдамида ҳосил қилинади.

3
.3-расм. Кетма-кет турткили маневрлар

3.4-расм. Кўп гуруҳли маневрлар

3.3.5. Вагонларни бетўхтов саралаш усули

Саралаш тепалигидаги маневрларда локомотив таркибини тепаликнинг энг юқори нуқтасигача суриб боради. Шу ерда поезд тузувчисининг ёрдамчиси вагонлар гуруҳини таркибдан ажратади ва узилган гуруҳ тепаликнинг энг юқори нуқтасидан ўтиб, ўзининг оғирлик кучи таъсири натижасида ҳаракатини давом эттириб, саралаш паркининг керакли йўлига йўналтирилади.

3.4. Маневр ишларини ташкил этиш

Маневрларни бажаришда локомотивлар ҳаракатига фақат бир ҳодим-поезд тузувчиси раҳбарлик қилади. Оралиқ бекатларда маневр ишларини терма поезднинг бош кондуктори раҳбарлигида бажариш мумкин. Маневрларни бажариш мобайнида поезд тузувчиси шундай жойда туриш керакки, у жойдан бир вақтнинг ўзида унинг ёрдамчиси, локомотив ва маневрланаётган таркибнинг охири кўриниб туриши керак.

Узун таркиб билан йўлнинг эгри участкаларида ёки қийин об-ҳаво шароитларида (қуюқ туман, кучли ёғингарчилик) маневрлар бажарилаётганда поезд тузувчисига сигналларни узатишга ёрдамчи сифатида марказлаштириш постлари операторлари, стрелкали постлар навбатчилари ва вагонлар ҳаракати тезлигини мословчилар жалб этилиши мумкин. Маневр ҳаракатларини бажариш учун кўрсатмалар радио, қўл белгилари ёки товушли белгилар, светофор кўрсаткичлари орқали юборилади.
Агар бекатда радиоалоқа ва баланд товушли алоқа қурилмалри мавжуд бўлса маневр ишлари бўйича кўрсатма ва маълумотларни узатиш учун улардан фойдаланилади. Маълумотлар қисқа ва аниқ бўлиши лозим. Кўрсатма берувчи ҳодим маневр локомотиви машинистининг маълумотларини тўғри қабул қилганига ишонч ҳосил қилиши керак.
Маневр ҳаракати мобайнида стрелкалар марказлаштириш постлари операторлари ёки стрелка постлари навбатчилари томонидан маневрлар раҳбарининг фармойиши бўйича ўтказилади. Раҳбар маршрутлар тайёрлаш бўйича топшириқни шахсан, радио, баланд товушли алоқа қурилмаси, локомотивнинг хуштаги, қўл хуштаги, бекатнинг техник жиҳозланишига қараб бошқа воситалар ёрдамида узатилади. Ҳар бир бекатда маршрутлар тайёрлаш тартиби техникавий-бошқарув далолатномасида белгиланади. Маневр локомотиви машинисти локомотивни фақат маневрлар раҳбарининг кўрсатмаси ёки белгисини олгандан сўнг ҳаракатлантиради.
Бекатларда таркибига сменали навбатчилик олиб борувчи ва поезд ва вагонларни қайта ишлашда иштирок этувчи ташиш, юк-тижорат хизматлари, алоқа вагон ва локомотив хўжаликлари ҳодимлари кирувчи ягона сменалар ташкил қилинади. Ягона сменаларга маневр диспетчери, бундай лавозим кўзда тутилмаган ҳолда бекат навбатчиси раҳбарлик қилади. Саралаш, йирик юк ва участка бекатларида маневр ишларини, поездларни қабул қилиш ва жўнатиш бўйича амалларни бажариш учун комплекс бригадалар тузилади. Улар таркибига бекат, техникавий хизмат кўрсатиш пунктлари ходимлари, маневр локомотивлари бригадалари киради. Комплекс бригадалар кўзда тутилмаган бекатларда маневр бригадалари тузилади. Улар таркибига поезд тузувчилари ва уларнинг ёрдамчилари ҳамда маневр локомотивлари машинистлари ва уларнинг ёрдамчилари киради.
Маневр ишлари катта ҳажмда бажариладиган бекатлар ҳудуди маневр районларига бўлинади. Уларнинг ҳар бирига маълум парклар ёки йўлларнинг гуруҳи, тортиш йўллари ёки саралаш тепаликлари бириктирилади ва алоҳида маневр локомотивлари ва тузиш бригадалари томонидан хизмат кўрсатилади. Маневрланаётган таркиб ёки локомотив район ҳудудидан фақат маневр диспетчери кўрсатмаси ва бекат навбатчиси рухсати билан чиқиши мумкин.
Поезд тузувчиси навбатчиликни белгилашдан аввал ўз маневр районида йўлларнинг ҳолати билан танишади, йўлларда вагонларнинг жойлашуви, тузилган таркиблар ва вагон гуруҳлари ҳақида маълумот олади. Навбатчилик мобайнида у маневр диспетчери (ёки бекат навбатчиси)дан 2-3 соатга мўлжалланган режа-топшириқ олади. Маневр ишларининг диспетчерлик бошқарувли бекатларда поезд тузувчиси маневр диспетчеридан ҳар бир таркибни тарқатиш ва тузиш учун топшириқ олади. Маневр ишлари режасини поезд тузувчиси бригаданинг ҳар бир аъзоси эътиборига ҳавола қилади.
Бекат йўлларида ҳаракатдаги таркиб чекловчи устунчалар оралиғида жойлаштирилади. Маневрларда иштирок этмайдиган вагонлар ўзаро уланган, тормозланган ва ўз-ўзидан ҳаракатланишига йўл қўймаслик учун қўл тормозлари ёки тормоз бошмоқлари ёрдамида ишончли маҳкамланган бўлиши керак. Маневрлар қуйида келтирилгандан ортиқ бўлмаган тезликда амалга оширилади:
-60 км/с-бўш йўллардан алоҳида локомотивлар ва ортига автотормозлари ишга туширилган ва сиқилган, вагонлари уланган локомотивлар ҳаракатланганда;
-40 км/с-бўш йўллардан ортига вагонлар уланган локомотивлар ҳаракатланганда;
-25 км/с-бўш йўллардан вагонларни олдига улаб, шунингдек, тиклаш ва ёнғинни ўчириш поездлари ҳаракатланганда;
-15 км/с-одамлар билан банд бўлган, шунингдек, 4-, 5- ва 6- даражали ён ва пастки нагабарит юклар ортилган вагонлар ҳаракатланганда;
-5 км/с-маневрлар турткилар билан амалга оширилганда, саралаш тепалиги ости паркида вагонларнинг бир уланмаси иккинчи уланмага яқинлашганида;
-3 км/с-локомотив (вагонлар билан ёки якка) вагонларга яқинлашганда.
Бекатларда поезд ва маневр ҳаракатлари хизматчиларнинг шахсий хавфсизлиги таъминотига алоҳида эътибор қаратилишини талаб этади. Бекат ҳудудида йўллар ва йўл оралиқлари озода сақланиши керак. Йўллар устидан ўтиш учун махсус йўлкалар барпо этилади, йўллар бўйлаб ҳаракатланиши учун йўлкалар энг кенг йўл оралиқларида белгиланади. Шундай жойларда «Йўлдан ўтиш жойи», «Йўл бўйлаб юриш жойи» белгилари ўрнатилади. Тормоз бошмоқларини сақлаш учун яшик ва токчалар энг кенг йўл оралиқларида ўрнатилади ва улар қишда қора рангга, ёзда эса оқ рангга бўялади.
қоронғи вақтда бекат йўллари ёритилиши лозим. Ёритиш меъёрлари белгиланган. Масалан, саралаш тепалигида 10 лк, йирик бекатларнинг қабул қилиш-жўнатиш йўлларида 5 лк миқдорида ёритилиши керак.
Агар стрелка пости йўл ўқидан 6 м дан кам масофада жойлашган бўлса, унинг эшиги йўл бўйлаб йўналган бўлиши керак. Акс ҳолда постдан бевосита йўлга чиқишни чеклови тўсиқ ўрнатилади.
Айниқса йўлларда юриш қоидаларига қаттиқ амал қилиниши керак. Йўллар бўйлаб фақат йўл оралиқларида ҳаракатланиш, йўлларни фақат тўғри бурчак остида кесиб ўтиш лозим. Вагонлар билан банд йўлни кесиб ўтишда тормоз майдончаларидан фойдаланилади. Агар вагонлар узилган бўлса, улар орасидаги масофа 5 м дан кам бўлмаган ҳолда йўлни кесиб ўтиш мумкин. Йўлда турган ҳаракатдаги таркибни 3 м дан кам бўлмаган масофада айланиб ўтиш мумкин. Йўлни кесиб ўтишда рельсни, крестовинани босиб ўтиш, стрелка ўтказгичи ва рама рельси оралиғига қадам қўйиш таъқиқланади. Бекат паркларида ишланганда ҳаракатдаги таркибнинг чиқиб турувчи қисмларига илашиб қолмаслиги учун иш кийимлари ихчам, тугмаланган бўлиши керак.
Маневрларнинг бошланишидан аввал поезд тузувчиси ҳаракатланиш учун тўсиқлар йўқлигига ишонч ҳосил қилиши ва маневр бажариш ҳудудидагиларнинг барчасини бажарилаётган ишлар ҳақида огоҳлантириш керак. Ундан ташқари, поезд тузувчиси очиқ турдаги вагонларга юкларнинг тўғри жойлашганлигини зарур миқдорда тормоз бошмоқлари борлигини текшириш керак. Поезд тузувчиси ёрдамчиси иш мобайнида вагонларнинг ён томонида бўлиши, уларни фақат қўлқоп кийган ҳолда узиши керак. Ҳаракат мобайнида вагонлар оралиғига кириш, уларни стрелкали ўтказгич ҳудудида узиш таъқиқланади. Маневрларда ҳаракат мобайнида тормоз майдончасида локомотив ва вагонларнинг махсус зиначаларида туришга рухсат этилади.
Вагонларни тормозлаш учун тормоз бошмоқлари олдиндан қўйилади ва вагон келгунга қадар поезд тузувчиси хавфсиз масофага кетишга улгуриши керак. Вагонлар оралиғига тормоз бошмоғи махсус узатгич ёрдамида қўйилади.
Электрлаштирилган йўлларда маневрлар мобайнида электр симларига 2 м дан яқин масофада бўлиш (вагонлар устига чиқиш ва ҳ.к.) таъқиқланади. Поезд тузиш бригадаси одамлар турган жойларда (йўловчи платформалари, йўл ишлари бажарилаётган жойлар ва ҳ.к.) маневрлар бажараётганда айниқса хушёр бўлишлари, тез-тез сигнал беришлари, одамларни огоҳлантиришлари ва маневр таркибини дарҳол тўхтатишга шай бўлиб туришлари керак.

3.5. Маневр ишлари назарияси асослари

Маневр ишлари назариясини яратишда рус олимлари Н.А. Демчинский, И.И. Рихтер, А.Н. Фролов, И.И. Васильев, В.А. Сокович ва бошқаларнинг хизматлари каттадир. Ушбу олимлар маневр амалларини илмий меъёрлашга асос солганлар.

1882 йил Н.А. Демчинский биринчи бўлиб маневрларни илмий жиҳатдан таснифлашга ва маневр амалларининг сонини ҳисоблашни таклиф этди. 1883-1892 йилларда И.И. Рихтер маневрлар технологияси ва ташкили асосларини ишлаб чиқди. У маневрларни турткилар билан амалга ошириш ва бу мақсадда нишабга эга бўлган тортилган йўлларни қуришни таклиф этди. Маневрлар амалиётини такомиллаштириш ва маневрлар назариясини яратишда проф. А.Н. Фроловнинг ҳиссаси каттадир. Проф. И.И. Васильев томонидан таркибни саралаш тепалигисиз бекатларда тарқатишда бўлакларга бўлишнинг самарали усулига ва мураккаб маневрларни математик таҳлил қилиш тизимига асосланган маневрлар тизимини яратди. Профессорлар М.М. Протодьяконов ва Л.В. Одинцовлар турли мураккабликлардаги маневрларни меъёрлашда биринчи бўлиб тортиш ҳисобларини қўлладилар. М.Л. Забелло, А.М. Баранов, В.П. Казанцев ва бошқалар турли амалий шароитлар ва истиқбол учун маневр локомотивларининг самарали турини танлаш назариясини ишлаб чиқдилар. Поезд тузувчилар К.С. Краснов, М.М. Кожухарь, Н.Д. Гурьев, И.О. Карашкович, П.И. Черцелевский ва бошқалар маневрларнинг замонавий технологиясини такомиллаштиришга ўз ҳиссаларини қўшдилар.
М
аневр ишларини тўғри меъёрлаш ва энг қулай усулларини танлаш маневр амалларини алоҳида қисм ва элементларга бўлиш ва уларни таҳлил этишга асослангандир. Маневрларнинг энг содда қисми яримрейсдир. Маневр яримрейси деб вагонларнинг локомотив билан ёки бир локомотивнинг бекат йўллари бўйлаб ҳаракат йўналишини ўзгартирмай ҳаракатланишига айтилади (3.5-расм).
3.5.-расм. Яримрейс маневрининг схемаси

Локомотивнинг вагонлар билан ёки уларсиз бир йўлдан иккинчисига ҳаракат йўналишини ўзгартириб ўтиши маневр рейси деб аталади (3.6-расм).

3.6-расм. Рейс маневрининг схемаси

Ҳар бир маневр рейси маневр таркибининг бекат йўллари бўйлаб ҳаракат йўналишини ўзгартирмай ҳаракатланишидан ташкил топган иккита яримрейслардан иборатдир.
Рейслар ва яримрейслар локомотивнинг вагонлар билан ҳаракатланганида-ишчи, локомотивнинг вагонларсиз ҳаракатланганида-бўш ҳисобланади. Ҳар бир яримрейс қуйидаги икки ёки ундан ортиқ элементлар кетма-кетлигидан иборатдир: тезланиш Т_з, тормозлаш Т, инерция бўйича ҳаракатланиш И, ва белгиланган тезликда ҳаракатланиш Б.
Маневрлар турли яримрейслар кетма-кетлигидан иборатдир. Узунлиги ва маневр ҳаракатларининг элементлари кетма-кетлигига қараб, яримрейсларнинг қуйидаги турлари мавжуд:
 тур –тезланиш-тормозлаш (Т_з Т).
Унда маневр таркиби тезлашади ва маълум тезликка етгач, дарҳол тормозланади (3.7, а-расм);
 тур-тезланиш-белгиланган тезликда ҳаракатланиш-тормозлаш (Т_з БТ). Унда маневр таркиби тезлашади ва белгиланган тезликка етгач, шу тезликда ҳаракатини давом этиради, шундан сўнг тормозланади (3.7, б-расм);
 тур-тезланиш-инерция ўйича ҳаракатланиш (Т_з И)да маневр таркиби маълум тезликкача тезлашади ва сўнгра инерция бўйича ҳаракатини давом эттиради (3.7, в-расм).
IV тур-тезлашиш-инерция бўйича ҳаракатланиш-тормозлаш (Т_з ИТ). Унда маневр таркиби тезлашгандан сўнг қолган масофанинг маълум қисмини инерция бўйича ҳаракатланиб, сўнги қисмини эса, тормозланиб ўтади. (3.7, г-расм).
V тур-тезлашиш-белгиланган тезликда ҳаракатланиш-инерция бўйича ҳаракатланиш (Т_з БИ). Унда маневр таркиби мумкин бўлган тезликкача тезлашади, сўнгра шу тезликда маълум вақт йўл босади, кейин инерция бўйича тўлиқ тўхтагунча йўл босади (3.7, д-расм).
VI тур-тезлашиш-белгиланган тезликда ҳаракатланиш-инерция бўйича ҳаракатланиш-тормозлаш (Т_з БИТ). Унда ярим рейснинг мумкин бўлган барча (тўртта) элементлари қўлланилади (3.7, е-расм).

Яримрейснинг тўлиқ узунлиги тезлашиш , тормозлаш ва яримрейснинг турига кўра белгиланган тезликда ҳаракатланиш ва инерция бўйича ҳаракатланиш узунликлари йиғиндисидан иборат (3.7-расм).

3.7-расм. Яримрейслар маневрларининг турлари.

Яримрейслар турларидан фойдаланиш саралаш маневрларини бажариш усулига, яримрейсларнинг тавсифи, вазифалари ва узунлигига, бекатда йўлларнинг жойлашуви ва уларнинг бандлик даражасига боғлиқдир.

Т_з Т ва Т_з БТ (I ва II турлар) яримрейслари асосий бўлиб, улар кўпроқ қўлланилади.
III-VI турдаги яримрейслар фақат уларнинг вақтини камайтиришга зарурат бўлмаган ҳоллардагина (тепаликнинг биринчи йўлида тарқатиш жараёни тугалланмаганда тепаликка иккинчи йўлдан таркибни суриш ва б.) қўлланилади. I турдаги яримрейслар кўпроқ туртки орқали маневрлар бажарилганда, II турдагиси эса-жойлаш маневрлари бажарилганда қўлланилади.
Ишчи рейс ёки яримрейс бажарилаётган вагонлар маневр таркиби деб аталади. Таркибда ёнма-ён турган, саралаш жараёнида бир йўлга қўйилиши керак бўлган бир ёки бир неча вагонлар ажратма деб аталади.
У ёки бу маневр амалларини бажариш учун вақт сарфини аниқлаш уларни меъёрлаш деб номланади. Маневрларни меъёрлаш икки усулда: хронометраж текширувлар натижалари асосида ва тортиш ҳисоблари ёрдамида.
Тортиш ҳисоблари усули узоқроқ масофага бажарилувчи яримрейслардан иборат оддий маневрларни меъёрлашда қўлланилади.
Хронометраж усули асосан кўп такрорланувчи, нисбатан қисқа масофали яримрейс ва рейслардан иборат маневрларни меъёрлашда қўлланилади (саралаш ва гуруҳлаш маневрлари).
Маневр яримрейсларини бажариш учун сарфланадиган вақт маневр таркибининг узунлигига, маневрларни бажариш усулига, маневр локомотиви турига, яримрейс узунлигига, йўлларнинг ёритилиш даражасига, об-ҳаво шароитларига, тортиш йўллари профилига, маневр бажарувчи ҳодимларнинг малакасига боғлиқдир.

Назорат саволлари

1. 
   Маневр иши деб қандай ишга айтилади?
   
2. 
   Маневр яримрейсларининг турлари қандай?
   

4 боб
4. Вагон оқимларини ташкил этиш

4.1. Юк оқимлари ва вагон оқимлари ҳақида тушунча

Бекат ёки бекатлар гуруҳи томонидан қайси бир йўналишда маълум бир муддат мобайнида (кун, ой, йил) жўнатилган юк миқдори (тонна) юк оқимлари деб аталади. Темир йўл линияси ёки участкасининг жами юк оқимлари деб ушбу линиядан бир йўналишда маълум вақт мобайнида жўнатилган юк миқдори тушунилади.

Юк оқимларининг режалаштириш даври йил ҳисобланади.
Йил мобайнида ташиш ҳажмининг ўзгаришлари мавсум нотекислиги коэффициентида ҳисобга олинади. Ушбу коэффициент ташиш ишлари ҳажмининг максимал ойдагисининг ўртача ойдагисига нисбати орқали топилади.
Юк оқимларини юк турлари бўйича режалаштирилади. Ойлик режалаштиришда юк турлари рўйхати батафсил кўрсатилади. Чорак ва йиллик режалаштиришда ҳисоблар бажариладиган юклар сони камаяди. Юк оқимлари йилда минг тонна ҳисобида режалаштирилади.
Вагон оқимлари сифатида бирорта йўналишда маълум бир вақт оралиғида, асосан бир кун мобайнида, қатнайдиган вагонлар сони тушунилади. Маълум бир пунктда (бир бекатда ёки бир участкада) пайдо бўладиган ва бошқа бир пунктга (бир бекатга ёки участкага) йўлланиладиган вагонларнинг ўртача кундалик сони вагон оқимларининг тармоғи деб аталади. «Вагон оқимларининг тармоғи» тушунчаси поезд тузиш режаси манзилига киритилувчи вагонлар сонини ҳам англатади.
Вагон оқимларини ташкил этиш масалаларини ҳал этиш учун уларнинг режавий миқдорини аниқлаш лозим. Фойдаланиш ҳисобларда вагон оқимлари вагонларнинг ўртача кундалик сони орқали аниқланади.
Режалаштирилган вагон оқимлари ҳисобли ҳаракат миқдорини аниқлаш учун зарурдир. Улар асосида эса, темир йўл қурилмаларини ўтказиш ва қайта ишлаш қобилиятлари ҳисобланади, поездлар ҳаракати графиклари ва бошқалар тузилади.
Натижалардан фойдаланишда қулайлик учун аниқланган вагон оқимлари тармоқлари бўйича қия жадвалга (4.1-жадвал) жойлаштирилади ва бундай ташқари, яхши тасаввурга эга бўлиш учун зинасимон график кўринишида тасвирланади.

4.1-жадвал

Вагон оқимларининг қия жадвали

Бекат ва участкага Бекат ва участкадан	А	Б	Б-В	В	Г	Жами
А………………	Х	150	50	200	1300	1700
Б……………….	100	Х	50	-	150	300
Б-В……………..	100	-	Х	50	100	250
В……………….	100	-	-	Х	100	200
Г……………….	900	100	100	50	Х	1150
Жами	1200	250	200	300	1650	3600

Вагон оқимларининг зинасимон график (4.1-расм) ҳаракат йўналишлари бўйича тузилади. Бошланғич бекатдан ҳар бир манзил пунктигача масштабсиз горизонтал йўлакча ўтказилади. Йўлакчанинг кенглиги вагон оқимлари кўрсаткичларини ўзига сиғдира олиши керак. Жўнатувчи бекатни белгиловчи вертикал чизиқнинг ёнида ушбу йўлакчанинг манзилига юбориладиган вагонлар сони ёзилади.

А Б В Г

200 100 900

100

150

1300 150 200

200

200

4.1-расм. Вагон оқимларининг зинасимон графиги

4.2. Вагон оқимларини ташкил этишнинг вазифалари

Вагон оқимларини ташкил этиш қуйидагиларга эришишни таъминлаши керак:

-юкланган ва бўш вагон оқимларининг темир йўллар йўналишлари бўйлаб самарали ҳаракатланиш йўлини белгилаш;
-саралаш ишларини бекатлараро тўғри тақсимлаш;
-юкларни манзилига етказишни тезлаштириш;
-вагонларнинг тўпланиш ва қайта ишланиш жараёнларида туриш вақтини камайтириш;
-саралаш қурилмалари ва маневр воситаларидан самарали фойдаланиш;
-ташиш ишлари таннархини камайтириш.
Агар юкни манзилига бир неча параллел темир йўл линиялари орқали етказиш мумкин бўлса, у ҳолда вагонларнинг самарали ҳаракатланиш йўлини танлаш техник-иқтисодий ҳисоблар ёрдамида белгиланади.
Самарали ҳаракатланиш йўли энг қисқа йўл бўлмаслиги ҳам мумкин, балки узунроқ бўлса ҳам, техникавий жиҳатдан яхшироқ жиҳозланган (икки йўлли, электр тортишдаги ва ҳ.к.) йўл бўлиши мумкин.
Йўналишни танлашнинг иқтисодий самарадорлигини йўналишлар бўйича ташиш ишларига сарф бўладиган ва поездлар сонига боғлиқ бўлган фойдаланиш чиқимлари йиғиндисининг ўзаро таққосланиши орқали белгиланади.
Самарали ҳаракатланиш йўлини белгилаш бўйича якуний хулосани чиқаришда нарҳ кўрсаткичларидан ташқари ҳар бир йўналиш учун қуйидаги кўрсаткичлар ҳам таққосланади: вагонларнинг ҳаракатланиш вақти; поездларни тортиш учун ёқилғи (электр энергияси) сарфи; йўналишнинг поезд ўтказиш қобилияти; бекатларнинг қайта ишлаш қобилияти.
Якуний хулоса бўйича танланган йўналишларни поездлар тузиш режасига киритиш учун тавсия этилади.

4.3. Юк поездларининг турлари

Юк поездлари турларни тузиш шартлари, қатнаш масофаси ва ташиш ишларининг тури, ундаги вагонларнинг аҳволи ва таркибдаги гуруҳлар сони бўйича таснифланади.

П
оездларни тузиш шартларига кўра қуйидагиларга бўлинади:
-юк ортиш бекатларида тузиладиган жўнатувчи ва зинасимон маршрутлар;
-юк жўнатувчининг иштирокисиз саралаш, участка ва юк бекатларида тузиладиган поездлар;
Жўнатувчи маршрутлар қуйидаги вагонлардан ташкил этилиши мумкин:
-бир юк жўнатувчиси томонидан шаҳобча йўлларда ёки умумий фойдаланиш йўлларида юкланган вагонлардан;
-шаҳобча йўлларда контрагентларнинг ёки корхоналарнинг бирлашган транспорт хўжаликлари иштирокида юкланган вагонлардан;
-маршрут базаларига қайтадан жўнатилган вагонлардан.
Зинасимон маршрутлар бир бекатда бир жўнатувчи томонидан ёки бир неча жўнатувчи томонидан бир ёки бир неча бекатда, ёки шаҳобча йўлларида ташкил этилиши мумкин.
Жўнатувчи ва зинасимон маршрутлар манзилига кўра қуйидагиларга бўлинади: юк туширишнинг бир бекати ёки бир участкасига борувчи маршрутлар; тарқатиш учун борувчи маршрутлар.
қатнаш масофаси ва ташиш ишларининг турига кўра поездлар қуйидагиларга бўлинади:
-тезюрар ва тезкор поездлар. Улар камайтирилган оғирлик меъёрлари ва юқори маршрут тезлигига эга бўладилар. Улар қаторига рефрижератор поездлари, тезбузулувчан ва бошқа тез етказилиши зарур бўлган юкли поездлар киради;
-ўткинчи поездлар. Уларга бир ёки бир неча участка ёки саралаш бекатларидан қайта ишланмай ўтадиган поездлар киради;
-участка поездлари. Уларга бир участка мобайнида таркибини ўзгартмай қатнайдиган поездлар киради;
-терма поездлар. Улар участканинг оралиқ бекатларига вагонларни тарқатиш ва йиғиштириш учун хизмат қиладилар;
-чиқарувчи поездлар. Улар саралаш ва участка бекатларидан бириккан участканинг алоҳида оралиқ бекатигача қатнайдилар;
-узатувчи поездлар. Улар бир темир йўл узелининг бекатлари орасида вагонларни узатиш учун хизмат қиладилар.
Вагонларнинг аҳволига кўра поездлар юкланган, бўш ва аралаш (юкланган ва бўш вагонлардан тузилган) турларига бўлинади.
Таркибдаги вагонлар гуруҳи сонига кўра поездлар бир гуруҳли-бир манзилли вагонлардан тузилган ва кўп гуруҳли-икки ва ундан ортиқ манзилли вагонлар гуруҳидан тузилган турларга бўлинади.

4.4. Поездлар тузиш режаси

Юкланган ва жўнатишга тайёрланган вагонлар поездларга бириктирилиши ва иложи борича тезроқ манзилига етказилиши керак. Вагонларни поездларга бириктириш қайта ишланишлар сонини камайтиришни, уларнинг тўпланиш ва қайта ишланишлар жараёнида туриш вақтини қисқартиришни, юкларни етказишни ва вагонлар айланмасини тезлаштиришни, саралаш ва маневр воситаларидан фойдаланишни жадаллаштиришни таъминловчи маълум бир тизим асосида амалга ошириладики, унда бекатлараро саралаш ишлари тўғри тақсимланади ва ташиш ишларининг тежамкорлигига эришилади.

Поездлар тузиш режаси поездлар ҳаракати графигининг амал қилиш даврига ишлаб чиқилади.
Поездлар тузиш режасида ҳар бир поезд тузувчи бекат учун жўнатилувчи поездларнинг турлари, тарқатиш бекатлари ва таркибдаги вагонларнинг манзиллари, бўш вагонли поездлар учун ҳаракатдаги таркибнинг тури кўрсатилади.
Поездлар тузишнинг самарали режасини ишлаб чиқиш поезд тузувчи пунктларнинг ва юкланган вагон манзил бекатларининг кўплиги сабабли мураккаб масаладир.
Ушбу масала у ёки бу бекатга поезд тузиш вазифасини юклаб, вагон оқимлари йўналишларини ҳисобга олган ҳолда, бу ишнинг шу бекатда бажарилишининг мақсадга мувофиқлигини, бекатнинг имкониятларини (саралаш ва йўл қурилмаларининг ривожи) ҳисобга олиш лозимлиги билан ҳам янада мураккаблашади.

4.5. Поездлар тузиш режасини ишлаб чиқиш тартиби

Поездлар тузиш режасини ишлаб чиқиш қуйидаги икки йўналишда олиб борилади: биринчиси-юклаш жойларида жўнатувчи ва зинасимон маршрутларни ташкил этиш, иккинчиси-саралаш ва участка бекатларининг поездлар тузиш режасини ишлаб чиқиш.

Поездлар тузиш режаси учун асосий дастлабки маълумотлар қуйидагилардир:
-жадвал шаклида юк ташиш режаси;
-поездлар ҳаракати графиги ва поездлар тузиш режасининг амал қилиш даврига белгиланган поездларнинг оғирлик ва узунлик меъёрлари;
-локомотивларнинг ҳаракатланиш ва локомотив бригадаларининг ишлаш участкалари схемаси;
-фойдаланиш чиқимлари, юкланган ва бўш вагонларни, ҳамда заҳира локомотивларини ҳаракатлантириш учун ёқилғи (электр энергияси) сарфи, участкалар бўйлаб транзит поездларнинг юриш вақти схема-карталари;
-асосий, район ва маҳаллий бекатларнинг техникавий жиҳозланишини ва уларнинг иш кўрсаткичлари ҳақида маълумотлар.
Поездлар тузиш режаси техник-иқтисодий кўрсаткичларининг энг яхши натижаларига эришишни таъминловчи маълум кетма-кетликда ишлаб чиқилади.
Аввал режали юк оқимлари аниқланади, уларнинг ҳаракатланиш йўллари белгиланади, улардан барқарор жўнатувчи ва зинасимон маршрутлар тузиладиган, вагон оқимлари ажратиб олинади. Сўнгра қолган вагонлардан асосий ва район саралаш бекатлари орасидаги вагон оқимлари жадвали тузилади. Юкланган вагон оқимлари асосида бўш вагонлар оқими ҳисобланади, уларнинг ҳаракатланиш схемаси ҳал этилади ва бўш вагонлардан поездлар тузиш пунктлари белгиланади.
Бундан сўнг тезкор ва тезюрар, рефрижераторли ва бошқа турдаги махсус поездлар тузиш режаси белгиланади.
қолган вагон оқимларидан темир йўллар тармоғининг асосий ва район миқёсидаги саралаш бекатлари орасидаги бир гуруҳли ва кўп гуруҳли поездлар тузишнинг самарали режаси ҳисобланади.
Темир йўллараро поездлар тузиш режаси аниқлангандан сўнг, темир йўлнинг ички поездлар тузиш режаси тузилади. Уни ишлаб чиқиш тартиби юқорида баён этилгандекдир.
Фақат у ҳисобларда маҳаллий ишларни самарали ташкил этишга кўпроқ аҳамият берилади.

4.6. Жўнатувчи маршрутларини ташкил этиш

Жўнатувчи маршрутлари вагонларнинг ҳаракатланишини тезлаштирувчи ва ташиш ишларининг таннарҳини камайтиришнинг муҳим воситасидир. Унинг қўлланилиши календар режа бўйича маълум кунларда бир манзилга юкларни тўплаб жўнатишга асосланади. Бундай услуб ўртача кундалик миқдори катта бўлмаган вагон оқимларидан маршрутларни корхонанинг иш жараёнини бузмай ва юкларнинг узоқ давр мобайнида тўпланишини талаб қилмай ташкил этиш имконини беради. Юклаш жойларидан маршрутлар ташкил этишни қўллаб, маневр ишларининг ҳажмини камайтиришга ва вагонларнинг техникавий бекатларда қайта ишланиш жараёнларида туриш вақтининг камайтирилишига эришилади.

Юклаш жойларидан маршрутлар ташкил этиш режаси поездлар тузиш режасининг амал қилиш даврига ишлаб чиқилади ва унинг таркибий қисми ҳисобланади.
Жўнатувчи ва зинасимон маршрутлар бутун таркиблар тузиш ҳажмидаги юк жўнатувчи бекатлар учун режалаштирилади. Унда биринчи навбатда бир бекатда (бир участкада) туширилиши керак бўлган маршрутлар, сўнгра тарқатиш учун мўлжалланганлари ажратиб олинади.
Агар катта ҳажмда юкларни ташиш ва уларнинг бутлигини таъминлаш учун вагонларнинг махсус қурилма ва жиҳозлари ишлатиладиган бўлса, у ҳолда ушбу вагонларни юклаш жойларига қайтариш мақсадга мувофиқдир. Бундай маршрутлар айланма маршрутлар деб аталади.
Умуман олганда, у ёки бу вагон оқимларини юклаш жойларидан маршрутлашнинг мақсадга мувофиқлиги маршрутлашда ва вагонларни маршрутларсиз гуруҳларда жўнатишдаги сарф-ҳаражатларнинг ўзаро таққосланиши орқали ҳал этилади.
Бундай сарф-ҳаражатларга қуйидагилар киради:
-маҳсулотнинг бутун таркиб миқдорида тўпланиши учун чиқимлар ва ишлаб чиқариш шароитлари билан боғлиқ бўлган бошқа чиқимлар;
-юклаш-тушириш амаллари, ҳамда маневр локомотивлари билан вагонларни узатиш ва йиғиштириш бўйича маневр ишлари нарҳи;
-вагонларнинг юк ортиш ва тушириш ҳамда йўл мобайнида саралаш ва участка бекатларида туриш вақти нарҳи;
-вагонларни қайта ишлаш бўйича маневрларнинг чиқимлари.
Календар режалаштиришда ҳар бир маршрутнинг жўнатилиш вақтини белгиланаётганда ой мобайнида манзиллар бўйича равон юк жўнатилишишга эришиш керак. Ой мобайнида бир манзил бўйича маршрутлар жўнатишни зичлаштириш мумкин эмас. Бу ҳол бекатлар, участкалар ва ҳаттоки линияларнинг нотекис бандлигига олиб келади. Бундан ташқари, бир бекат манзилига, бир юк олувчига юк ортиш зичлаштирилганда унинг юк тушириш имкониятларини ҳисобга олиш керак. Акс ҳолда юк ортиш бекатида ва йўл-йўлакай қайта ишланмасдан ўтишдан ҳосил бўлган самарадорлик юк тушириш манзилида вагонларнинг ҳаддан зиёд туриб қолиши билан йўққа чиқиши мумкин.
Маршрутлаштиришда юк ортиш-тушириш ишларининг чиқимларининг кўпаймаслиги, ҳатто камайиши мумкин, чунки механизация воситаларини қўллаш шароитлари яхшиланади.
Маршрутлаштиришда юк ортиш ва тушириш бекатларида вагонларнинг туриш вақти кўпаяди. Бунинг сабаби жўнатиш бекатида юк ортилган вагонлар гуруҳи юк ортиш тугаши билан дарҳол жўнатилмай, балки маршрутнинг қолган вагонларига юк ортишнинг тугашини кутишга тўғри келади; юк тушириш бекатида эса, юк тушириш жойининг бўшатилишини кутиш билан боғлиқ туришлар юзага келади. Лекин юк ортиш-тушириш жойи сиғимининг ва механизация воситаларининг етарлилигида вагонларнинг туриш вақтининг ортмаслигига эришиш мумкин.
Вагон-соатлар тежамининг энг кўп миқдорига йўлда ҳаракатланиш мобайнида эришилади, чунки уни маршрут алоҳида вагон гуруҳларидан кўра тезроқ ўтади.
Умумий ҳолда (4.3-расм) вақт тежамига йўлнинг бош ва охирги участкаларида (В-Б ва Н-З бекатлари орасида) эришилади, чунки маршрутнинг участка тезлиги терма поезднинг участка тезлигига қараганда каттадир. Вақт тежамига йўл-йўлакай участка ва саралаш бекатларида (Б, В, З, И) ҳам эришилади, чунки жўнатувчи маршрутлар бўлмаган ҳолда уларда поездлар тузиш режасига кўра вагонлар қайта ишланиши керак бўлар эди.
А а б в г д Б В Г Д Е Ж З И е ж з и к К

Участ Участ

Терма ка Ўткинчи ка Терма

Жўнатувчи маршрут