Ызбекистон Республикаси =ишло= ва сув хыжалиги вазирлиги

Умумий маълумот.  Ток туплари навдаларини кесишга киришишдан 
олдин қандай мақсадни кўзлаб кесиш кераклигини; токзорни бу ёки у 
майдонида тупларни кесиш ўтказишни; «Туп юкламаси», «кесиш 
узунлиги» тушунчаларининг фарқини ва қандай «кесиш хиллари» 
мавжудлигини ва қандай ҳолларда бу ёки у узум тупларини кесиш хиллари 
қўлланишни амалга оширишни билиш керак. 
Ток тупи юкламаси - деганда ток кесилгандан кейин қолган кўзлар 
миқдори ёки туп новдаларни хомток қилингандан кейин қолган новдалар 
миқдори тушунилади. Бу туп ёки гектар ҳисобида ҳисобланади.
Кесиш узунлиги – ток тупи новдаларини кесишдан кейин новда 
қолдирилган кўзлар сони кесиш узунлиги белгилайди. Бунга боғлиқликда 
кесиш турли калта, узун ва аралаш кесишга фарқланади. 
Калта кесишда новдада икки – тўртта кўзлар қолдирилади. Бундай 
калта кесилган новдалар ўринбосар новда деб аталади.
Ток туплари новдаларни калта кесиш кенг тарқалмаган чунки тупдаги 
кўз ва новдалар юкламаси чекланган бўлади, энг яхши ҳосил новдаларни 
танлаш имконияти бўлмайди. 
Узун кесишда новдада 9 тадан 18 тагача ва ундан ортиқ кўзлар 
қолдирилади. Ниҳоятда узун кесилган ҳосил новдалар ёш новдаларни 
ўсиш, ривожланишини қисқартиради ва унда жойлашган узум бошини 
кичиклаштиради. Калта кесишдан, узун кесишнинг фарқи шундаки узун 
кесиш тупдаги юкламани оширади ва энг яхши ҳосилли новдаларни 
танлашга имконият беради. Узун кесиш асосан кучли ўсувчи навларда
қўлланилади, бунда новданинг асосан 6-10 ва ундан юқоридаги кўзларидан 
ҳосил новдалар шаклланади. 
Новдаларни узун кесишга катта косачасимон ва кўп зангли 
елпиғичсимон шакл бериш мисол бўла олади.
Ҳамма узумчилик районлари учун асосий кесиш усули аралаш кесиш 
ҳисобланади, бунда ҳосилли новдаларни калта ва узун кесиш биргаликда 
олиб борилади. Бундай хилдаги кесишда новданинг бир қисми калта 
ўринбосар новда ва бир қисми эса узун ҳосил новда бўлади. Бундай хил 
кесиш ҳосил звеноларга кесиш деб аталади (ўринбосар новда ва ҳосил 
звеноси). 
Агар новдалар узун кесилса, тупдаги юкламаси кўп бўлади деб баъзан 
ҳисоблашади. Хақиқатда эса бундай эмас. Тупда кўп калта кесилган 
46 

---

новдалар қолдириш мумкин ва бу калта кесиш бўлади, тупда кўзлар эса 
кўп бўлади ва бундай холатда юклама кўп бўлади. Аммо тупда фақат битта 
узун кесилган 6-10 кўзлардаги новда қолдирилиши мумкин ва бундай 
холатда тупдаги юклама кўп бўлмайди, бироқ узун кесиш бўлади.
Шунинг учун тупларни кесишда кўрсатилган ҳар хил кесиш усуллари 
қўлланилади, кесиш калта, узун ёки аралаш бўлиши мумкин. Мисол, агар 
тупнинг ўсиш кучига кўра 120 кўз юкламаси қолдиришга имкон берадиган 
бўлса, бунда калта кесилганда ток тупида 36-42 та уч-тўрт кўзли новдалар 
қолдириш керак, узун кесилганда эса бу тупда 8-10 кўзли 12-15 та хосил 
новдалари қолдириш керак; аралаш кесилганда бу тупда 8 та кўзли 12 та 
хосил новда ва 12 та 2-3 кўзли ўринбосар новдалар қолдириш мумкин. 
Ток тупи юкламасини тўғри белгилашда қуйидагиларни: кесиш 
хилини, навнинг биологик ҳусусиятини, тупнинг шаклини ва унинг 
озиқланиш майдонини, узум етиштириладиган районнинг тупроқ-иқлим 
шароитини ҳисобга олиш керак. Яхши агротехник тадбирлар 
қўлланиладиган, унумдор тупроқли, суғориладиган майдонларда ўсадиган 
кучли ўсувчи навлар учун узун ёки аралаш кесиш қўлланилиши ва тупда 
кўп юклама берилиши керак. Суғорилмайдиган, кам унумдор тупроқли, 
қуруқ тоғ олди нишабликлари майдонларида ўсадиган кучсиз ўсувчи 
навларда калта ёки аралаш кесиш қўлланиши ва тупда кам юклама бериш 
керак. 
Ток тупининг умумий холати бўйича туплардаги кўзлар юкламасини 
тўғри белгилаш зарур. Муайян майдон ва нав учун кўзлар юкламаси 
токзорнинг ҳосилдорлигига ва тупларнинг хозирги ва кейинги йилги 
холатига боғлиқ. Ток тупига берилган нотўғри юклама тупларни ўсиш 
кучини камайтирибгина қолмасдан, балки, хосилни аҳамиятли даражада 
камайишига олиб келади. Ток тупларига етарли юклама берилмаганда 
йўғон ғовак новдалар кучли ўсади, новдалар яхши пишмайди ва 
ҳосилдорлик камаяди. Агар тупларда ортиқча юклама қолдирилса 
новдаларнинг ўсиши секинлашади, ғужум сифати ёмонлашади ва келгуси 
йилги хосил камаяди. 
Тупларни кесишга киришишдан олдин тахминий занглар сонини, 
новдалар сонини ҳисоблаш ва уларнинг ўртача ўсиши ва юкламасини 
аниқлаш керак. Новдалар ривожланиши кучсиз бўлган бўлса ток тупида 
керагидан ортиқча юклама бўлган ва бу йил бундай тупларда юкламани 
камайтиришга тўғри келади. 
Ток тупида мавжуд кучли ғовак новдаларнинг бўлиши ўтган йили ток 
тупи юкламаси етарли бўлмаганидан далолат беради ва бу йил юкламани 
кўпайтириш мумкин. Бундай холатларда, қачонки узун кесилганда ҳам 
юклама етарли бўлмаса, кейинчалик тупларда юкламани кўпайтириш 
талаб қилинади, унда қўшимча тегишли хосил звеноси яратилади. Бу 
47 

---

мақсадда 3-4 кўзда ўринбосар новда кесилади, ундан кейин эса учта ўсиб 
чиққан новдалардан пасткиси 3-4 кўзли ўринбосар учун қолдирилади, 
иккита юқориги эса ҳосил новда сифатида кесилади. Агар бу етарли 
натижа бармаса, қўшимча занг шакллантирилади. Агар тупда керакли 
миқдорда пишган новдаларнинг узунлиги 150-200 см ва ўрта берилган 
ҳисобланади.