Ызбекистон республикаси фанлар академияси

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ

АЛИШЕР НАВОИЙ НОМИДАГИ ТИЛ ВА АДАБИЁТ

ИНСТИТУТИ

НУРИТДИНОВА РАЪНО СЕВДИЕВНА

Қўлёзма ҳуқуқида
УДК 81’373.2(-512.133)

ЎЗБЕК ОНОМАСТИКАСИ ТЕРМИНЛАРИНИНГ ЛИСОНИЙ ТАҲЛИЛИ

10.02.02 – ўзбек тили

Филология фанлари номзоди илмий даражасини

олиш учун тақдим этилган диссертация

А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И

Тошкент - 2005

Тадқиқот Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти ҳамда Навоий давлат педагогика институти ўзбек тилшунослиги кафедрасида бажарилган.
Илмий раҳбар - филология фанлари доктори,
профессор Э.БЕГМАТОВ

Расмий оппонентлар: - филология фанлари доктори

Ҳ.ШАМСИДДИНОВ

- филология фанлари номзоди,

профессор Т.НАФАСОВ

Етакчи илмий муассаса – Самарқанд давлат университети

Диссертация ҳимояси 2006 йил _______ ойининг ___ куни соат___ да Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти ҳузуридаги ДК 015.04.02 рақамли фан доктори илмий даражасини бериш бўйича Ихтисослашган кенгаш йиғилишида ўтказилади.
Манзил: 700170. Тошкент шаҳри, И.Мўминов кўчаси, 9-уй.

Диссертация билан Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академиясининг Асосий кутубхонасида танишиш мумкин.

Манзил: 700170. Тошкент шаҳри, И.Мўминов кўчаси, 13-уй.
Автореферат 2005 йил ______ ойининг ____ куни жўнатилди.
Ихтисослашган кенгаш
илмий котиби, филология
фанлари номзоди Н.МАҲКАМОВ

ИШНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ

Мавзунинг долзарблиги. Ўтган асрнинг 60-йилларида ўзбек тилшунослигининг тадқиқ доираси анча кенгайди ва унда анъанавий грамматика, лексикология, семасиология соҳаларидан ўз мақсад ва вазифаларига кўра фарқланувчи янги йўналишлар пайдо бўла бошлади. Мана шу даврда пайдо бўлган ва ривожланишга юз тутган янги йўналишлардан бирини ўзбек ономастикаси ташкил қилади.
Маълумки, атоқли отларга қизиқиш ўтмишда ҳам бўлган. Киши исмлари, жой номларининг пайдо бўлиши, этнографияси, маъно ва этимологияси ҳақида тарихий ёзма манбаларда анчагина қизиқарли фикрлар мавжуд. Аммо атоқли от материалларини системали ва изчил равишда тўплаш, уларни илмий асосларда кенг кўламда таҳлил қилиш ўзбек филологиясида ўтган асрнинг 60-йилларидан бошланди. Бу борадаги илк қадамлар Ҳ.Ҳасанов¹, Т.Нафасов², Э.Бегматовларнинг³ тадқиқотларида ўз ифодасини топди. Кейинги йилларда ўзбек номшунослиги, айниқса, унинг топонимика, антропонимика, этнонимика соҳалари жадал ривожланди. Эндиликда ўзбек антропонимларининг материаллари қониқарли равишда тўплангани ва тадқиқ қилингани, деярли барча вилоятлар, бир қатор туманлар топонимияси монографик тарзда ўрганилганини қайд этиш мумкин.
Ўзбек тилшунослигида ономастик тадқиқотлар кўламининг кенгая бориши бу илмий соҳанинг ривожи, шаклланиши ва равнақ топишига олиб келди. Ўтган давр давомида ўзбек исмлари ва топонимларини ўрганишга бағишланган докторлик ва номзодлик диссертациялари ҳимоя қилинди, ўнлаб монография, тўплам ва рисолалар, кўпгина мақолалар эълон қилинди. Буларнинг барчаси ўзбек ономастикаси ҳозирда тилшуносликнинг ривож топган ўзига хос илмий йўналиши эканидан далолат беради.
Ўзбекистон мустақилликка эришгач, киши атоқли отлари, топонимлари ва этнонимиясига муносабат тубдан ўзгарди. Эндиликда бу номлар нафақат лисоний материал, балки халқ тарихи, маданияти ва маънавиятининг нодир мероси сифатида ҳам эъзозланадиган ва ўрганиладиган бўлди. Натижада ўзбек ономастикасининг тадқиқ йўналишлари янада кенгайди ва нуфузи ошди.
Ўзбек номшунослигининг пайдо бўлиши ва замонавий илмий соҳа сифатида шаклланиши бу соҳанинг ўзига хос илмий терминологиясининг яратилиши ҳамда унинг ривожи ва такомилига сабаб бўлди. Ўзбек ономастикаси терминлари ўзбек тили терминологик тизимининг таркибий қисми бўлиб, атоқли отлар тизимини тадқиқ қилиш билан боғлиқ илмий тушунчаларни ифода қилади.
Ўзбек ономастикаси терминларининг материаллари шу кунга қадар тўпланган ва таҳлил қилинган эмас. Ҳолбуки, бу терминларни атрофлича тўплаш ва лингвистик нуқтаи назаридан тадқиқ қилиш, бир томондан, ўзбек тили илмий терминологияси тизими ҳақидаги мавжуд тасаввурларни янада кенгайтирса, иккинчи томондан, ўзбек номшунослиги соҳасининг такомиллашуви учун хизмат қилади.
Қайд қилинганларнинг барчаси ушбу диссертация мавзуининг долзарблигини кўрсатади.