Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

Maishiy turmush estetikasi 

 

Turmush azaldan madaniy qadriyatlarni vujudga keltiradigan va 

asraydigan muhim makon bo‘lib kelgan. Turmush madaniyati inson 

hayoti  va  ijtimoiy  muhitda  iqtisodiy,  ijtimoiy,  estetik  mezonlarni 

ko‘ratish  bilan  birga  estetik  madaniyatni  ham  shakllantiruvchi 

hodisadir. 

“Turmush”  tushunchasi,  “O‘zbek  tilining  izohli  lug‘ati”da 

“inson,  millat  va  xalqning  yashash  tarzi,  urf-odatlar,  rasm-rusum 

majmui, obyektiv reallik, moddiy, oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy, 

sog‘liqni  saqlash,  shuningdek,  ma’naviy  qadriyatlarga  bo‘lgan 

ehtiyojlarini  qondirishdan  iborat  ijtimoiy  hayotning  noishlab 

chiqarish  sohasi”  deb  talqin  etiladi.  Moddiy  ne’matlar  ishlab 

chiqarish  va  ijtimoiy-siyosiy  amaliyot  bilan  bir  qatorda  shaxs 

tarbiyasida turmushning ta’siri ham muhim omil sanaladi. Turmush 

madaniyatining o‘ziga xosligi mehnat, oila, Vatan, kattalarga hurmat, 

o‘zini tutish me’yorlari kabi tabiiy, sodda ammo, asosiy qadriyatlarni 

singdirishida  namoyon  bo‘ladi.  Aynan  turmush  tarixiy  xotira 

madaniyatini  asrovchi  hodisa  sifatida  ham  namoyon  bo‘ladi, 

chunonchi  u  san’at,  dinga  nisbatan  barqarorligi  bilan  farqlanadi. 

Turmushga  singgan  qadriyatlar  nisbatan  mutlaq  bo‘ladi,  juda  kam 

o‘zgaradi.  Ushbu  fazilatlar,  qadriyatlarni  har  bir  shaxs  o‘zi  bilan 

oilasiga olib o‘tadi va uning abadiyligini ta’minlaydi.  

Turmush  estetikasi  dizayn,  ekoestetika,  atrof-muhit  estetikasi, 

estetik  tarbiya  bilan  bevosita  bog‘liq  bo‘lib,  moddiy  va  badiiy 

madaniyatni integratsiyalashning eng ta’sirchan vositalaridan biridir. 

Turmush 

estetikasi 

estetikaning 

insonning 

voqelikka 

munosabatini  namoyon  etadigan  sohalaridan  biri.  Bunda  tashqi 

ko‘rinish,  kiyinish,  muomala  madaniyati,  narsa-buyumlarga,  turar 

joylarga munosabat  aks etadi. Turmush  estetikasi  insonning barcha 

sohalarda go‘zallikka bo‘lgan intilishining ifodasidir.  

---

583 

Insonni o‘rab turgan narsa va buyumlar olamining go‘zalligi bir 

tomondan  inson  hayotining  uyg‘unligini  ta’minlasa,  ikkinchi 

tomondan estetik tarbiyalaydi. Turmush tarzi, tashki ko‘rinishi, kiyim 

ko‘rkamligi  orqali  inson  yashayotgan,  mansub  bo‘lgan  jamiyat 

haqida estetik tasavvur shakllanadi. Aksincha, turmushda tartibsizlik, 

palapartishlik estetik madaniyat pastligidan dalolat beradi. 

Maishiy  turmush  estetikasi  insonni  o‘rab  turgan  narsa  va 

buyumlar 

olami, 

atrof-muhit, 

yashash 

tarziga 

munosabati 

masalalarini  o‘z  ichiga  oladi.  Insonning  dizaynerlik,  ijodkorlik 

qobiliyatlari  dastavval  turmushda  shakllanadi.  Bunda  ma’lum  bir 

xalqning tarixi, mentaliteti, avvaldan shakllanib kelgan turmush tarzi 

muhim o‘rin tutadi. Turli xalq, ijtimoiy guruh va boshqalar turmush 

madaniyatining moddiy ko‘rinishlari kishilarning narsa va buyumlar 

olami,  estetik  didi  va  ijtimoiy  ideallari  haqidagi  tasavvurlari 

umumiyligi va rang-barangligi bilan uzviy bog‘langan.  

Inson yashash va ijtimoiy muhiti iqtisodiy, ijtimoiy, funksional, 

estetik  me’yor  va  shart-sharoitlarini  gavdalantiradigan  turmush 

madaniyati  olamni  estetik  idrok  etish,  uning  estetik  madaniyati 

asosini  tashkil  qiladi.  Bu  jihat  esa  insonning  atrof-olamga  keng 

qamrovli  estetik  munosabatini  shakllantiradi.  Kiyinishidan  tortib, 

oilaviy  an’analar,  oilaviy  makongacha  bo‘lgan  hodisalarda 

odamlarning  narsalar  dunyosiga,  go‘zallik  va  ulug‘vorlik  orqali 

qarashlari, estetik didga, ijtimoiy ideallarga o‘ziga xos munosabatlari 

namoyon  bo‘ladi  va  bu  pirovard  natijada  turmush  madaniyatining 

yuksalishiga xizmat qiladi. 

Maishiy  turmush  estetikasi  turli  madaniyatlar  ta’siri,  turmush 

tarzi va usuli, an’anaviylik va yangilik, milliylik va umuminsoniylik 

masalalari  bilan  bog‘langan  bo‘lib,  texnika,  ekologiya,  predmetli 

muhitni  jihozlash,  tarbiya  sohasidagi  estetik  jihatlarni  ifodalaydi, 

moddiy  va  badiiy  madaniyat  integratsiyalashuvining  samarali 

vositalaridan hisoblanadi. Turmush estetikasining o‘ziga xosligi ham 

shu jarayonda takomillashib boradi.  

Estetik  did  turmush  estetikasining  shakllanishida muhim  o‘rin 

tutadi,  ayni  paytda,  turmush  estetikasi  ham  insonda  badiiy-estetik 

didning  shakllanishiga  ta’sir  ko‘rsatadi.  Chunki,  chiroyli  narsa  va 

buyumlar  muhiti  inson  his-tuyg‘ulari,  kayfiyatiga  estetik  ta’sir 

ko‘rsatadi.  

---

584 

Odamlarning  turmush  tarzini  o‘zgartirish,  estetik  dunyo-

qarashini  boyitish  orqali  bir  xillikdan  –  rang-baranglikka,  qo‘pol-

likdan  –  ihchamlikka,  noqulaylikdan  -  qulaylikka  qarab  yo‘nalish 

maishiy  turmush  estetikasining  asosiy  maqsadi  va  prinsipi  hisob-

lanadi.  Ayniqsa,  estetik  madaniyat  infratuzilmasi,  madaniy  hordiq 

maskanlari  maishiy  turmush  estetikasi  rivojiga  ijobiy  ta’sir 

ko‘rsatuvchi omillardir.  

Turmushning  ijtimoiy-estetik  mohiyati  uchta  omil  bilan 

belgilanadi:  1)  inson  hayot  kechiradigan  rang-barang  predmetlar 

olami;  2)  insonning  boshqalar  bilan  muloqotda  o‘zligini  namoyon 

qilish holatlari; 3) insoniy munosabatlarning odob-axloqda aks etish 

imkoniyati va xususiyatlari.  

Bundan  tashqari,yaratuvchanlik  va  bunyodkorlik  turmush 

estetikasining muhim mezonlari hisoblanadi. Chunki, inson turmush 

tarzini qay tarzda yo‘lga qo‘yishi uning badiiy tafakkuri va ruhiyatini 

ham  aks  ettiradi.  Zero,  Gegelning  “Agar  san’atni  uning  butun 

maftunkorligi bilan yaxlit idrok etish zaruriyati tug‘ilsa, uni hamma 

joyda  -  varvarlarning  zebu  ziynat,  liboslaridan  tortib,  to  bag‘oyat 

go‘zal  qilib  bezatilgan  ibodatxona  anjomlarigacha  -  jami  narsalar 

olamida uchratish mumkin”- degan fikri bejiz emas.  

Zamonaviy maishiy turmush estetikasi farovon hayot va uning 

uchun  zarur  bo‘ladigan  kamponentlarning  o‘zaro  maqsadga 

muvofiqligi,  mutanosibligi  va  mosligini  taqozo  etadi.  Bu  moddiy 

ne’matlar (orgtexnika, tele va mobil kommunikatsiya vositalari) va 

ma’naviy  ne’matlar  (kitob,  sayohat,  qadriyat)ning  boy  zahirasini 

taqozo etadi.  

Hozirgi  globallashuv  va  axborotlashgan  jamiyatda  inson 

haqidagi  dastlabki  ma’lumot  uning  tashqi  ko‘rinishi  orqali  olinadi. 

Bunda  insonning  kiyinish  madaniyati  muhim  omil  hisoblanadi. 

Chunki,  kiyim-libos  insonni  nafaqat  go‘zallashtiradi,  balki  uning 

madaniyatlilik  darajasini  ham  belgilaydi.  Shuning  uchun  kiyinish 

ham ijtimoiy-ma’naviy, ham axloqiy-estetik hodisadir. 

Shuni  alohida  ta’kidlash  zarurki,  kiyinish  dastlab  tabiiy 

zaruriyat  -  ya’ni  tashqi  omillar  ta’siridan  badanni  himoya  etish 

vositasi sifatida vujudga kelgan bo‘lsa, zamonlar o‘tishi bilan u inson 

madaniyati  namunasiga  aylandi.  Shu  bois  yuksak  madaniylikka 

asoslangan kiyinishni ham axloqiy qadriyat, ham estetik qadriyat deb 

---

585 

aytish  mumkin.  Axloqiy  qadriyat  ekanligi  shundaki,  kiyim  o‘zida 

uyat,  hayo,  ibo  kabi  fazilatlarni  mujassam  etadi.  Kiyimning  estetik 

qadriyat ekanligi esa u insonga go‘zallik va chiroy baxsh etadi. 

Bugungi  kunda  yoshlarning  kiyinish  madaniyatida  zamo-

naviylik  bilan  an’anaviylikning  uyg‘unligini  ta’minlash  milliy-

madaniy  taraqqiyotda  muhim  o‘rin  tutadi.  Buning  uchun  quyidagi 

omillarga e’tibor qaratish zarur: 

Birinchi omil - did bilan kiyinish. Bu kiyinish madaniyatining 

nozik  jihatlariga  e’tibor  qaratish  demakdir.  Chunki,  inson  o‘z 

chiroyini egnidagi libosni to‘g‘ri tanlay olganligi bilan ham boyitishi 

mumkin.  

Ikkinchi  omil  -  zamonaviy  kiyinish.  Bu  yoshlarning  didini, 

qiyofasini qiyofasini aks ettirishi bilan bir  Moda - maishiy turmush 

estetikasining muhim  tarkibiy qismi hisoblanadi. Moda  –  bu tashqi 

madaniyat  shakllarining  vaqti-vaqti  bilan  qisman  o‘zgarish  va 

takrorlanib  turishidir.  Bunday  takrorlanishlar  va  o‘zgarishlar 

iqtisodiy, ma’naviy, axloqiy, estetik omillar kabi ijtimoiy asosga ega 

bo‘ladi.  

Modani asosiy ko‘pchilik e’tirof etadi, u o‘zini faqat kiyinishda 

emas,  ishlab  chiqarishda  ham,  siyosatda  ham,  san’atda  ham,  fanda 

ham,  hatto  mafkurada  ham  namoyon  qila  oladi.  U  ijtimoiy-estetik 

mezon  sifatida  baholash  xususiyatiga  ega  va  shu  bilan  odamlarga 

nima kerakligini belgilab beradigan hukmron didga aylanadi. Moda 

odamlarning  yashash  tarzidan  (uslubidan)  kelib  chiqib,  doimiy 

ravishda  o‘zgarib  boradigan  hayot  mazmuniga  mos  shaklni  taklif 

etadi. Zotan u ommaviy estetik didning darajasi va o‘ziga xosliklarini 

zamon  ko‘zgusida  aks  ettirish  xususiyatiga  ega.  Shu  jihatdan  u, 

yuqorida aytib o‘tganimizdek, o‘zgaruvchanlik tabiatiga ega. 

Shuni  alohida  ta’kidlash  zarurki,  kiyinish  insoniylikni  taqozo 

etadi.  Chunki,  kishilar  jinsi,  yoshi,  gavda  tuzilishi,  ruxiy  holatiga 

qarab kiyim tanlaydi va kiyadi. Shu bois bugungi kunda yoshlarning 

kiyinish  madaniyati  quyidagi  jihatlar  asosida  shakllanayotganligini 

kuzatish mumkin: 

1.

 

 Badanni tabiiy omillar ta’siridan himoyalash; 

2.

 

 Qulaylikka erishish. 

3.

 

 Zamonaviy axloq va etnik xususiyatga mos odobni namoyon 

etish. 

---

586 

4.

 

 Atrofdagilarning e’tiborini qozonish. 

Yoshlar  tomonidan  yuqoridagi  jihatlarning  amalga  oshish 

mexanizmi  modani  taqozo  etadi.  Chunki,  modakiyinishning  o‘ziga 

xos me’yori. Biroq, bu me’yor insonning go‘zalligini ta’minlashishi 

shart. Aks holda me’yorning buzilishi natijasida bachkanalik vujudga 

keladi.  Qolaversa,  ijtimoiy  madaniy  taraqqiyot  muayyan  moda 

umrining  qisqarishiga  olib  keladi.  Taraqqiyot  natijasida  yangi 

modalar eskisini muomala jarayonidan siqib chiqaradi.  

Bugungi  kunda  yoshlarning  kiyinish  madaniyatiga  e’tibor 

qaratishning  ijtimoiy  ehtiyojga  aylanish  sababi  shundaki,  har  bir 

xalqning  tarixiy-madaniy  rivojlanish  bosqichlari  ularning  ajdodlari 

tomonidan  kiyilgan  kiyimlarda  o‘z  aksini  topgan.  Bu  esa  milliy 

g‘urur, vatanparvarlik va o‘zlikni anglash kabi buyuk hodisalar bilan 

chambarchas  bog‘liq.  Shunday  ekan,  bugungi  kunda  kiyinish 

madaniyatiga jo‘n va oddiy maishiy hol sifatida munosabat bildirish 

mumkin emas.  

Inson  faoliyatining  barcha  ko‘rinishlari  estetik  bilimni  taqozo 

etadi.  Estetik  bilim  esa  insonda  turmush  tarzini  tartibli,  oqilona  va 

maqsadli tashkil etish ko‘nikmasini shakllantirishga ko‘mak beradi. 

Bu boradi dizaynning turmush estetikasiga ta’sirini alohida ta’kidlash 

joiz. 

Narsalar  inson  ehtiyojlarini  qondirishi  uchun  o‘zgarib 

takomillashib  boradi,  bu  inson  faoliyatini  erkin  va  qulay 

tashkillashtirish  ijobiy,  mo‘’tadil  ruhiy  muhit  yaratishga  imkon 

yaratadi. Estetik A.P.Marder rivojlangan hozirgi jamiyatda obyektiv 

olam  faqat  fizikaviy, kimyoviy va boshqa xossalar bilan emas, shu 

bilan  birga,  estetik  xususiyatlar  va  unga  munosabatlar  yig‘indisi 

sifatida  ham  inson  ma’naviy  va  moddiy  hayoti,  axloq-odobiga 

emotsional  tus  beradigan  estetik  reallik  bo‘lib  namoyon  bo‘ladi,  - 

degan  fikrni  bildiradi.  Darhaqiqat,  insonni  qurshagan  predmet  va 

narsalar muhiti uyg‘unlik, shinamlik va qulaylik xususiyatlari bilan 

insonda  zavq,  ko‘tarinki  kayfiyat,  xotirjamlik  kabi  hissiyotlarni 

uyg‘otishi;  insonga  o‘z  hayotidan  mamnunlik  uyg‘otishi,    ruhiy 

muammolar  yechimini  hal  etishda  yordam  berishi  mumkin. 

Binobarin,  me’morlar,  amaliy  san’at  namoyandalari,  dizaynerlar, 

umuman  ijodkorlar  bu  estetik  qulayliklarni  nafaqat  moddiy  balki 

insonning ma’naviy ehtiyojlarini qondirish maqsadida yaratadi.  

---

587 

So‘nggi  besh  yilda  mamlakatimiz  shaharlari  va  qishloqlari 

qiyofasi  tubdan  o‘zgardi.  Buning  natijasida  odamlarning  estetik 

dunyoqarashi  va  tafakkurida  ham  o‘zgarish  paydo  bo‘ldi.  Chunki, 

barpo  etilayotgan  ijtimoiy  obyektlar  –  muassasa,  maydon,  markaz, 

hiyobon, maskan, ziyoratgoh odamlarda turmush estetikasi haqidagi 

tasavvurini  boyitadi,  yuksaltiradi.  Atrof-muhitning  go‘zalligi 

kayfiyatga  ta’sir  ko‘rsatish,  faollikka  undash,  hatti-harakatlariga 

tetiklik baxsh etishi asosida baholanadi.  

Estetik muhitda tarbiya topgan inson narsalar olamining estetik 

shakli  va  mazmunini  qadrlaydi,  anglaydi,  oqilona  munosabatda 

bo‘ladi. Ayniqsa, badiiy konstruktorlik badiiy loyihalash unsurlarini 

ham  o‘z  ichiga  oladi.  Konstruktorlikni  rivojlantirish  bolalar  va 

o‘smirlarda  badiiy  loyihalash  qobiliyatini  shakllantirish  imkonini 

beradi,  konstruktorlik  ishlarini  amalga  oshirishi  ijodiy  tasavvur  va 

badiiy qobiliyatning rivojlanishiga olib keladi. Bu esa estetik xarakter 

kasb etadi. 

Turmush  estetikasi  inson  faoliyati  sohalari,  narsalar  olami, 

inter’yerning tarkibiy qismlari, uning shakllanish qonuniyatlari, ish 

joylar  muhitini  shakllantirish  kabi  masalalarni  hal  etishda  yangi 

texnik  va  texnologik  ishlanmalar  va  dizaynga  asoslanadi.  Narsa-

buyumlarni qulay, shinam joylashtirish va ulardan to‘g‘ri foydalanish 

hayotimizning  kun  tartibidan  muhimi  o‘rin  egallagan.  Chunki 

kishilarning  turmushi  jamiyat  taraqqiyotining  iqtisodiy,  siyosiy, 

ijtimoiy  va  ma’naviy-madaniy  jihatlarini  o‘zida  aks  ettiradi  va  bu 

oiladagi  sog‘lom muhitni belgilaydi. Insonni  o‘rab turgan predmet-

narsalar  insonning  moddiy  ehtiyojlarini  qondirish  bilan  chek-

lanmaydi, tashqi muhit, shu bilan birga, insonning o‘z qiyofasini shu 

muhitga  moslashtirishga  ham  ma’naviy-ruhiy  ta’sir  ko‘rsatadi, 

dizayn  inson  bilan  narsalar  olami  o‘rtasidagi  uyg‘unlikni  qaror 

toptirish vazifasini bajaradi.