Ызбек диалектологияси

Yor–yor qo`shig`i
Dәryәgә tכsh כtmәylә,
Bכtәr ketәr, yכr-yכr.
Uzכqqә qiz bermәylә,
כlәr ketәr, yכr-yכr.

Yig`lәmә qiz, yig`lәmә,

Toy seniki, yכr-yכr. Әstכnәsi tillәdәn,
Uy sen’k’, yכr-yכr.

S’yn’m bergәn uz’g’,

May’shәd’, yכr-yכr.
S’yn’m uchun qavurg`am,
Qәy’shәd’, yכr-yכr.

Dәrvכzәn keng כchng,

Keln kell, yכr-yכr.
Keln mnәn qoshlp,
Dәvlәt kell, yכr-yכr.

Sәmәvәrdә chәylәr’,

Qәynәmәyd’, yכr-yכr.
Ogәymәkәn enәs’,
Oynәmәyd’, yכr-yכr.

Chәqrp berng gtt,

Yәngәsn, yכr-yכr.
Qכln glәm toshәsn,
Kochәs’gә, yכr-yכr.


Topshiriq:
1.Matndagi kelishik, egalik va ko`plik qo`shimchalarining qo`llanilishiga e’tibor bering.
2.Adabiy tilga xos bo`lmagan tovushlar talaffuzi haqida so`zlang.
3.Sizning qishlog`ingiz (shahringiz) da yor-yor qo`shiqlari qanday aytiladi? Qiyoslang.


MATAL


Yett’ әhmכq

B’r kun’ yett’ әhmכq bכzכrgә ch’q’pt’.Yur’p-yur’p qכnn’lәr’ כchqәpt’. Ulә pul y’g`’p, yett’ xurmә qәt’q m’nәn yett’tә nכn כl’pt’. Yend’ כgәn nәrsәlәr’n’ y’y’sh uchun djכy ‘zlәb, b’r chәkkәgә otpt. Ulә әtrכpkә qәrәsә qollәr’n’ yuv’sh uchun suv kor’mәpt’. Shundә ulәrd’ eng kәttәs’ bәshqәlәr’gә suv ket’r’shnt’ buy’r’pt’. Shundә әhmכqlә b’r-b’rlәr’gә sәnsכlәrl’k q’l’p, h’ch qәys’s’ suvgә bכrmәpt’.

Shundә әhmכqlәr b’r-b’r’gә shәrt qoy’sh’bd’: “әgәrdә k’m gәp’rsә, oshә qolgә suv כl’p kel’p quys’n”, d’p. Shundәy q’l’p әhmכqlәr ‘nnәmәstәn ot’r’vur’pt’. Shu mәhәl, b’r gәdәy kel’p tәlәn’pt’. Ungә h’ch k’m djәvכb bermәpt’. U nכnd’ כl’p yep, qәt’g`d’ ‘ch’p, ‘d’sht’ yuq’n’ әhmכqlәr bet’gә surkәp ket’pt’.B’r כzdәn key’n b’r ‘t kel’b, qכgәn nכn yezg’lәr’n’ yesәyәm ulә ‘nnәmәy ot’r’vur’pt’, ‘t nכn yezg’lәr’n’, ‘d’sh yuqlәr’n’ yәlәbd’. כx’r’ ‘tt’ qכnn’ toymәy qכl’p, b’r chәkkәdәn әhmכqlәrd’ bet’dәk’ gәdәy surkәp ketkәn qәt’qlәn’ yәlәy bכshlәpt’. ‘t כlt’tә әhmכqd’ bet’n’ yәlәb, yett’nch’s’n’ yәlәyכtgәndә ‘tt’ t’l’ כg`z’gә k’r’p ket’pt’. Shundә hәl’k’ әhmכq: “ket!”, d’p yuvכr’pt’.Shundә hәl’g’ כtt’tә әhmכq b’rdәn’gә:
-Tur!Qolgә suv ket’r, d’p q’chq’r’pt’.

(Qashqadaryo viloyati,Koson tumani)

Topshiriq:

1.Matndagi gaplarni morfologik va sintaktik tahlil qiling.

2.Sodda va qo`shma gaplarni aniqlang.
3.Tobelanish munosabatining tiplari–moslashuv, boshqaruv, bitishuv munosabatlarini tahlil qiling.

Fan bo`yicha o`z-o`zini tekshirish uchun nazorat savollari

1.Dialektologiya qanday fan ekanligini tushunib etish.

2.Dialektologiya fanining o’rganish ob’ektlari haqida gapiring.

3.Dialektologiya fanining asosiy vazifasi nimadan iborat?

4.Sheva, lahja, dialekt terminlarini izohlang.

6.Transkriptsiya nima?

7.Transkriptsiyaning qanday ahamiyati bor?

8.Transkriptsiya asosida matn tuzing va adabiy til bilan solishtiring.

9.Olimlar tomonidan qilingan tasniflarni o’rganish va ularning bir-biridan farqlarini bilib olish.
10.G’ozi Olim tasnifini amaliy jihatdan o’rganish va uning qismlarini farqlay bilish. G’ozi Olim tasnifidagi turk-barlos shevalari va qipchoq shevalari o’rtasidagi tafovutni daftarga yozib amaliy soatda so’zlab berish.
11.Tasniflar yuzasidan kartotekalar tayyorlash va 5 ta ko’rgazmali qurol ishlashni talabalarga vazifa qilib topshirish.
12.O’zingiz yashab turgan qishloq, shahar, tuman shevasi tasnif bo’yicha qaysi biriga aloqadorligini isbotlang.
13.O’zbek tili dialektlararo farqlanuvchi ko’p shevali til ekanligi lingvistik adabiyotlar orqali o’rganib, xulosa chiqarish.
14.Qorluq, qipchoq, va o’g’uz lahjalari o’rtasidagi farqli tomonlarini yozma bayon qilish.
15. Toshkent, Samarqand-Buxoro, Xorazm-o’g’iz, qipchoq tip shevalarining unlilarining aks ettiruvchi ko’rgazmalar tayyorlash.
16.O’zingiz istiqomat qilayotgan territoriyadagi shevaga xos so’zlarni lug’atini tuzing va adabiy til bilan solishtiring.
17.Qorluq, qipchoq, va o’g’uz lahjalari o’rtasidagi farqli tomonlarini yozma bayon qilish.
18.Toshkent, Samarqand-Buxoro, qipchoq tip shevalarining unlilarining aks ettiruvchi ko’rgazmalar tayyorlash.
19.O’z shevangizda matn tuzing va adabiy til bilan qiyoslang.
20.Amaliy mashg’ulot darslaridan foydalanib o’zbek tilining qorluq-chigil-uyg’ur, qipchoq va o’g’iz lahjalaridagi unli tovushlarni alohida-alohida diagramma asosida ko’rsatadilar.
21.Undoshlarni paydo bo’lish o’rni, usuli va ovoz, shovqinning ishtirokiga ko’ra tasnifini belgilaydi.
22.Fonetik hodisalarning turlari o’quv-metodik tipdagi adabiyotlarda mavjudligi aniqlanadi va konspektlashtiriladi, kartotekalar tayyorlaydi.
23.Fonetik hodisalarning har bir turi bo’yicha ko’rgazmali qurollar tayyorlanadi.
24.Singarmonizm qonuni nima?
25.Qorluq lahjasi haqida bilganlaringizni bayon qiling (kategoriya-bilish).
26.Qorluq guruh shevalarining unlilar tizimini sharhlang (kategoriya-bilish).
27.Shevalardagi unlilarni bir-biri bilan qiyoslashga harakat qiling (kategoriya-bilish).
Test savollari