Ызбек диалектологияси

Darsning maqsadi: O’zbek shevalaridagi fors-tojik, arab va rus tilidan o’zlashgan so’zlarning kirib kelishi sabablarini dalillar orqali talabalarga tushuntirish.
Identiv o’quv maqsadi:
3.1.Fors-tojik tilidan o’zlashgan so’zlarni bilib oladi.
3.2.Arabcha so’zlarning o’zbek tiliga kirib kelishi tarixiy sabablarini o’rganadi.
3.3.O’zbek tiliga forscha-tojikcha va arabcha so’zlarning inqilobdan oldingi davr bilan hozirgi holatini manbaalar asosida taqqoslab tahlil etadi.
3.4.Rus tili orqali o’zlashgan so’zlarni izohlaydi va semantik guruhlarga bo’ladi.
Tayanch tushunchalar va iboralar:
platol garmoniya, umlaut, birlamchi cho’ziqlik, ikkilamchi cho’ziqlik, assimilyatsiiyaning turlari: progressiv assimilyatsiya, regressiv assimilyatsiya, to’liq va to’liqsiz assimilyatsiya, dissimilyatsiya, metateza, so’z shakllarining torayishi: spirantizatsiya, diereza sandxi xodisalari; birinchi bo’g’in, ikkinchi va ko’p bo’g’inli so’zlar.
O’zbek shevalari leksikasining etimologik sostavida tub turkiy so’zlar bilan birga ma’lum darajada arab va tojik tillaridan o’zlashgan so’zlar, ko’plab miqdorda ruscha va rus tili orqali g’arbiy Ovropa tillaridan o’zlashgan so’zlar mavjud. Ana shunga ko’ra, o’zbek shevalari leksik sostavida, asosan ikki leksik qatlam bor:
1)turkiy leksik qatlam;
2)o’zlashtirilgan leksik qatlam.
O’zbek shevalarida turkimy leksik qatlam o’zlashtirilgan leksik qatlamga nisbatan ko’pchilikni tashkil qiladi. 55-60 % 30-45%
O’zlashtirilgan leksik qatlam. O’zbek tili shevalarida boshqa tillardan o’zlashtirilgan so’zlar ham bor. Bu so’zlar o’zbek shevalariga leksik material sifatida qabul qilinib, shut il sistemasida Yangi shakl oladi.Ko’pincha bunday so’zlarning asl grammatik formalari boshqa ( qabul qiluvchi til, sheva ) grammatik formalar bilan almashadi.Masalan arab tilidan kirgan ahvol (birligi hol), fuqaro (faqirlar, birligi faqir), asbob (qurol ma’nosini bildiradi, aslida sabab so’zining ko’pligi ), ayyom (hayit, bayram ma’nosini bildiradi, aslida ar. Kunlar, vaqtlar, birligi yum), alvon (qizil mato yoki turli –tuman degan ma’noni bildiradi, aslida ar. Tuslar, ranglar, birligi lavn ) kabi so’zlar arab tilidagi kabi ko’plikni bildirmaydi va ayrim morfemalarga ajralmaydi, birlikni bildiradi. O’zbek tilida bu so’zlardan ko’plikni hosil qilish uchun ko’plik affiksi (-lar) qo’shiladi: ahvol(birlik) – ahvollar (ko’plik), asbob (birlik) – asboblar (ko’plik), ayyom (birlik) – ayyomlar (ko’plik), alvon (birlik) – alvonlar (ko’plik).
Tojik xalqi bilan o’zbek xalqining asrlar mobaynida birga yashab, yaqin do’stona munosabatda bo’lganliklari natijasida o’zbek shevalari lug’at sostavida ko’pgina tojikcha so’zlar o’zlashgan. Keyingi vaqtlarda o’zbek shevalari leksikasi rus tili va u orqali boshqa tillardan kirgan so’zlar hisobiga yanada boyib bormoqda.
O’zlashtirilgan arabcha so’zlar. O’zbek adabiy tilida arab tilidan kirgan so’zlarning ko’pini ot, sifat, ravish, yordamchi so’zlar, va fe’llar tashkil qilsa, shevalarda esa asosiy o’rinni ot turkumiga xos so’zlar egallaydi. Shuni ham aytish kerakki, arabcha so’zlar miqdori j-lovchi qishloq shevalariga nisbatan shahar shevalarida ko’p: əq’l-aql, əməl-amal, opət-ofat, vəs’yat-vasiyat, qudrət-qudrat, dunyo- dunyo,’mon-imon, shər’m-sharm, sh’po-shifo kabi.
O’zbek xalq shevalariga o’zak-affiks (asos-an kabi) tipidagi so’zlar qabul qilinmagan. Lekin bunday tip yasama so’zlarning ba’zilari adabiy til ta’sirida shevalarga kirmoqda: l’y, əsos’y (əsos’y məsələ). Hozirgi kunda o’zbek shevalaridagi arabcha so’zlar sof o’zbek so’zlari kabi o’qiladi va yangi so’zlar yasashga asos bo’ladi, masalan, m’hnətch’ kabi.
Hozirgi kunda o’zbek shevalaridagi arabcha so’zlar sof o’zbek so’zlari kabi o’qiladi va yangi so’zlar yasashga asos bo’ladi. Masalan, devletl, xuquqs’z, rozly, aniqle kabi.
Tojikcha so’zlar. Tojik xalqi bilan o’zbek xalqining asrlar mobaynida birga yashab, yaqin do’stona munosabatda bo’lganliklari natijasida o’zbek shevalari lug’at sostavida ko’pgina tojikcha so’zlar o’zlashgan. O’zlashgan tojikcha so’zlarning ko’pchiligini ot, sifat, ravish va yordamchi so’zlar tashkil etadi. Masalan: ogox, belen, desh, derex, zerdob, elvol’,zerdol’ kabi. O’zbek shevalarida –mand, parast, -bop, -boz,-bon,-duz,-paz,-hur,-parvar,-furush kabi affikslashgan tojikcha so’zlar va -be, -ba,-ser kabi affikslar yordamida yangi so’zlar yasaladi: ‘shq’voz, nes’xetgoy, et’ydoz, oshpez kabi.
Ruscha va rus tili orqali kirib kelgan so’zlar. O’zbek shevalariga kirib kelagan ruscha so’zlarning qabul qilinishi O’rta Osiyoning Rossiyaga ixtiyoriy qo’shilishi bilan bog’liqdir. Ulug’ Oktyabr sotsialistik revolyutsiyasidan keyin o’zbek tilida, shuningdek, o’zbek shevalarida sovet-internatsional so’zlarining miqdori ortdi.Bu yangi predmet, yangi tushunchalarning paydo bo’lishi va atamalarning o’zbek tiliga kirib kelishi, arxaik arab-fors so’zlarining sovet-internatsional so’zlari bilan almashtirilishi orqali sodir bo’ldi.Natijada, o’zbek tili va uning shevalariga turli sohaga oid so’z va terminlar o’zlashdi:
1.Ijtimoiy-siyosiy so’z va terminlar: setsiyelizm, s’ez, sevit,kemmunizm.
2.Fan, texnika va sanoatga xos: institut,poezd, mashina,zavod,fabrika.
3.Qishloq-xo’jaligiga xos so’zlar: traktr, selka, kombayn, xalq, sovxoz, brigada,uchastka.
4.San’at va adabiyot,madaniyat va maorifga xos so’z va terminlar:kontsert, artist, teatr, klub, gazeta, ruchka.
5.Savdo-sotiqqa xos so’z va terminlar: magazin, yarmarka, bank.
6.Obodonchilikka xos so’zlar: park, vodoprovod, kanal.
7.Ozik-ovqat va ro’zg’or buyumlariga xos so’zlar:shkolad, konfet,kofe,palto,jemper,botinka, stol,stul,zanaviska.
8.Sport va harbiyga xos so’zlar: futbol, mayor, leytinant.
9.Sog’liqni saqlashga doir so’z va terminlar: valeydol, ukol,navakain kabi. Dialektlarning lug’at sostavining atroflicha o’rganishning o’ziga xos ahamiyati, zaruriyati bor. Chunki o’zbek xalq shevalarida tilimizda iste’moldan chiqqan, unutilib ketgan va ketayotgan, bugungi adabiy tilimizga olish zarur bo’lgan, qadimgm-tarixiy so’zlar bor, ularni saqlab qolishimiz zarur.
Rus olimi G.G.Melnichenko o’zining «Kratkiy Yaroslavskiy slovar» nomli asarining so’zboshisida quyidagi fikrlarni aytgan edi:
«Adabiy tilga kirmay qolgandagina emas, balki hech vaqt kirmaydigan, hatto u yoki bu sheva vakili uchun ham zarur bo’lmagan narsani saqlab qolish nima uchun kerak? Shu so’zlarni saqlab qolmasak biror narsa yo’qotamizmi? – Ha, yo’qotamiz. Yo’qotganda ham masalan, juda avaylab bittama-bitta yig’ib olb muzeylarimizda, arxivlarimizda, ilmiy kutubxonalar va boshqa muassasalarda juda ehtiyotkorona saqlanayotgan qadimgi yodgorliklardan qolishmaydigan bir narsani yo’qotgan bo’lamiz».