Ix – XII asrlarda o’zbek davlatchiligi. Uyg’onish davri madaniyati

Toshkent Davlat Texnika
Universiteti Olmaliq Filiali
Konchilik Ishi Va Metallurgiya
Fakulteti
I BOSQICH 5K-21-KEM Guruh
Talabasi Esonturdiyev Qudratilla

IX – XII asrlarda o’zbek davlatchiligi. Uyg’onish davri madaniyati

Re’ja

1 Milliy Davlatchilikning shakllanishi

2 Madaniyat va ilm fan rivoji

3 Badiiy adabiyot rivoji

4 IX – XII asrlarda islom dini va so’fiylik

5 Foydalanilgan adabiyotlar

6 Xulosa

Tohiriylar davlati. VIII asr oxiri – IX asr boshlariga kelib Movarounnahr va Xurosonda qo’zg’olonlar Arab xalifaligining zaiflashuviga olib keldi. Abbosiy xalifalar Movarounnahr va Xurosondagi siyosatni bir qadar o’zgartirishga, boshqaruvda mahalliy zodagonlar xizmatidan foydalanishga majbur bo’ladi. Shu orqali Abbosiylar o‗lkani xalifalik tasarrufida saqlab qolmoqchi edi. 809-yilda Xalifa Horun ar-Rashid vafot etgach, taxt uchun uning o’g’illari Amin va Ma‘mun o’rtasida qurolli kurash boshlanadi. Ma‘mun Tohir ibn Husayn yordamida xalifalik taxtini egallaydi va uni minnatdorchilik tariqasida 821-yilda Xuroson va Movarounnahrga noib etib tayinlaydi. Tohir ibn Husayn esa xalifaga bo’ysunmay qo’yadi va tohiriylar davlatiga asos soladi. Uning poytaxti dastlab Marv, so’ng Nishopur bo’lgan. Tohiriylar mustahkam hokimiyatni barpo etish va qishloq xo’jaligini rivojlantirish borasida bir qancha o’zgarishlarni amalga oshiradi, soliqlar biroz kamaytiriladi, yangi kanallar bunyod etiladi va suv taqsimoti bo’yicha qonunlar tuziladi. Ushbu qonunlar esa keyinchalik ham yuz yillar davomida foydalanib kelndi. Tohir ibn Husaynning o’g’li Abdullohga yozgan xatida shunday deyiladi: ―Shuni bilginki, boylik ko’payib xazina to’lib toshganda ham u daromad keltirmaydi. U fuqaro zarurati, ular haq-huquqlarini ado etishga, ularni tashvish va qarzlardan ozod etish uchun sarflangan taqdirdagina ko’payadi, ortib boradi; bu bilan xalq ommasining e‘tibori qozoniladi; shu bilan xalq farovonligi ta‘minlansa, bu hokimlarga zeb beradi, davronning emin-erkinligi shu bo’ladi, shuhrat va qudrat bag’ishlaydi; shu bilan birga agar shunday ish yuritsang, er solig’ini katta miqdorda undirish imoniyatiga ega bo’lasan va boyliging oshadi. Bu bilan sen xalq ommasiga sahovat qo’lini ochsang, boyliging ortadi, kuch-qudrat egasi bo’lasan, qo’shin saqlaysan va hammani o’zingga maftun etasan”.
Ammo tohiriy hukmdorlar zodagonlar manfatlarini ko’proq himoya qilgan. Shu bois IX asrning 60 – 70 yillaridan tohiriylarga qarshi g’alayonlar kuchayadi va ularga g’oziylar etakchilik qiladi. (―G’oziylar ko’chmanchilar hujumini bartaraf qilish maqsadida kambag’al hunarmandlar va yersiz ziroatchilardan iborat qo’shin). G’oziylar qo’zg’oloniga aka-uka hunarmandlar Yoqub va Amir ibn Lays boshchilik qiladi. Qo’zg’olonchilar 873-yilda Tohiriylar davlatiga barham beradi va hokimiyatga Yoqub ibn Lays asos solgan safforiylar (―misgarlar‖), sulolasi keladi (Yoqub hunarmand-misgar – ―saffor‖ edi). Manbalarga qaraganda, Yoqub ibn Lays izzat-ikromni, xushomadguylikni, tantanalarni yoqtirmaydigan, oddiy odamlar singari yashagan hukmdor bo’lgan. Ammo Yoqub ibn Lays oddiy xalqdan chiqsada, uni og’ir soliqlar va majburiyatlar xalos qilmaydi.