Иқтисодий таҳлил ва статистика” кафедраси

Таянч сўз ва иборалар
Макроиқтисодий жараёнлар ва уларни ифодаловчи кўрсаткичлар иқтисодий таҳлилининг объекти сифатида. Таҳлилнинг моҳияти ва бошқаришдаги ўрни. Иқтисодий таҳлилнинг ўзига хос хусусиятлари. Иқтисодий таҳлилни амалга ошириш услубиёти. Таҳлил услубиётини шакллантиришда тизимли ёндашув. Макрокўрсаткичлар таҳлилнинг юқори даражадаги мураккаб объекти, уларнинг миқдорий жиҳатдан шаклланиши. Иқтисодий таҳлил усуллари ва уларни амалда қўллашнинг асосий тамойиллари, таҳлил объектининг хусусиятига қараб уларни танлаш услубиёти. Макроиқтисодий таҳлилнинг амалий аҳамияти, бошқарув қарорларини қабул қилишда иқтисодий таҳлил натижаларининг ўрни ва аҳмияти.
3-боб. РЕАЛ СЕКТОРНИНГ МАКРОИҚТИСОДИЙ ТАҲЛИЛИ


Режа:
3.1. Миллий даромадлар ва маҳсулотлар ҳисоби
3.2. Миллий ҳисобот тизимини асосий агрегатлари.
3.3. Кўрсаткичларни ҳисоблаш муаммолари.


3.1. Миллий даромадлар ва маҳсулотлар ҳисоби
Асосий макроиқтисодий ҳисоблар миллий даромад, миллий маҳсулот ҳисоблари, тўлов баланси, давлат молия статистикаси ва пул-кредит обзори ҳисобланади. Бу ҳисоблар умумий мақсад учун хизмат қилади. Улар иқтисодий таҳлил ва иқтисодий сиёсатга доир қарорлар қабул қилиш учун пойдевор ҳисобланади. Иқтисодиётнинг турли нуқтаи -назарларини характерлашига қарамай, уларнинг ҳаммаси ягона концепцияга асосланади ва ягона тизимни ташкил этади. Бу бобни ўрганишдан мақсад – шу тизимни ва шу ҳисоблар ўртасидаги алоқаларни ўрганишга қаратилган²⁶.
Миллий даромадни ҳисоблаш тамойиллари макроиқтисодий таҳлилда асосий ролни ўйновчи ва шунинг учун алоҳида эътиборга лойиқ бўлган муҳим ўзаро боғлиқликларнинг иккита турини аниқлаш имконини беради. Бу фундаментал ўзаро боғлиқликлар ЯИМ нинг умумий харажатлар даражаси билан ўзаро нисбатини акс эттирувчи айниятдан келиб чиқади. Ўзаро боғлиқликларнинг биринчи тури умумий даромадлар ва харажатлар билан жорий операциялар ташқи ҳисобварағи сальдоси ўртасидаги нисбатни, иккинчи тури эса жамғармалар ва инвестицияларнинг умумий ҳажми билан жорий операциялар ташқи ҳисобварағи сальдоси ўртасидаги нисбатни акс эттиради⁴. Ушбу катталик товарлар ва хизматлар экспортининг ҳажми – товарлар ва хизматлар импортининг ҳажми + чет элдан соф факторий даромад + чет элдан соф жорий трансфертлар сифатида аниқланади.
Амалиётда макроиқтисодиёт уч масалани ечишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди: ўзгаришларни иқтисодий агрегатлар орқали тушинтириш; иқтисодий ўзгарувчилар ўзгариши оқибатларини башоратлаш; иқтисодий сиёсатни аниқловчи шахсларга у ёки бу иқтисодий мақсадларга эришишига ёрдам бериш. Миллий ҳисоблар асослари макроиқтисодий ўзгарувчилар ҳақидаги зарурий ахборотларни системалаштирилган тарзда қайд қилиш мақсадида ишлаб чиқилган.
Бозор нархларида ҳисобланган ЯИМ ишлаб чиқарувчи бирлик – резидентлар хўжалик фаолиятининг охирги натижасини ифодалайди. У барча ишлаб чиқарувчи бирлик резидентлар томонидан қўшилган қийматларнинг ялпи суммасини акс эттиради. У яна охирги товар ва хизматлар истеъмолининг суммасидан импорт товар ва хизматлар суммасини чиқариб ташлаганига ёки бўлмаса ишлаб чиқарувчи бирлик-резидентлар томонидан тақсимланган даромадлар суммасига тенг.
Ишлаб чиқариш резидентлари хўжалик фаолияти натижасида олинган даромад, асосан резидент ўртасида тақсимланади. Шу билан бирга даромадларнинг маълум бир қисми норезидентларга тўланиши, ташқи дунё (норезидентлар) даромадларининг бир қисмирезидентларга ўтиши мумкин. Резидентлар тарафидан олинган даромадларни ҳисоблаш учунЯМД, ЯИМдан норезидентларга тегишли даромадни (ёлланма ишчиларга тўловлар ёки мулкдан даромад) айириб, унга ишлаб чиқарувчи бирлик норезидентлардан келган даромад кўшилади. ЯИМ ва ЯМД орасидаги фарқ ―соф хориж даромади дея номланади ва у мусбат ёки манфий қийматга эга бўлиши мумкин. Бундай тўловлар ва тушумлар асосан инвестициялардан девидентлар, қисқа ва узоқ муддатли заёмлар бўйича фоизларни олади. Меҳнат даромадлари нисбатан кам, чунки чет элда ишлаётган ишчи бир йил ўтгач, ўша мамлакат резиденти ҳисобланади ва унинг даромади яшаётган давлат ЯИМ ва ЯММга қўшилади. Ташқи омиллардан фойдаланишдан тўловлар ва тушумлар суммасига ер ва бинолар ижараси тўловлари ва муаллифлик ҳуқуқи эгаларига тўловлар киради.
Трансфертлар деб тўловларнинг шундай турига айтиладики, уни амалга оширувчи томон тўлови ўрнига ҳеч нима олмайди ва қабул қилган томоннинг ҳеч қандай мажбурияти бўлмайди. Трансфертларга чет элликлар, бошқа мамлакатларда ишловчилар жамғармалари репатрияцияси, эммигрантлар туҳфалари, пул ўтказувчилар, хайрия ташкилотлари ёрдам тарзида ўтказган воситалар, хорижий давлатлар иқтисодий ёрдам тартибида берган воситалар киради. Трансфертлар ички иқтисодиёт ишлабчиқаришнинг қисми бўлмаганлиги туфайли улар ишлаб чиқариш умумий ҳажми кўрсаткичларига қўшилмайди.
Номинал агрегатлар деб жорий давр баҳоларида ўлчанадиган, реал агрегатлар деб базис давр баҳоларида ўлчанадиган агрегатларга айтилади. Шундай қилиб, номинал ЯИМ маълум даврдаги товар ва хизматларнинг жорий давр нархларидаги ўлчанган ҳажмидир.
Миллий ҳисобчилик тизимига кўра миллий иқтисодиёт ривожланишини таҳлил этиш учун ЯИМ кўрсаткичидан бошқа яна бир қатор кўрсаткичлардан фойдаланилади. Бу кўрсаткичлар жумласига Ялпи миллий даромад (ЯМД) кўрсаткичи ҳам киради. Бу кўрсаткич МҲТнинг олдинги кўринишида ҳисобланган Ялпи миллий маҳсулот (ЯММ) кўрсаткичи билан моҳиятан бир xилдир.
ЯМД - мамлакат резидентларнинг мамлакатда ва мамлакат ташқарисида ишлаб чиқаришда иштирок этишдан ва мулкдан олган бошланғич даромадлари йиғиндисидир.
ЯИМ ва ЯМД кўрсаткичлари ўртасидаги фарқни қуйидаги формула кўринишида тасаввур этиш мумкин:
ЯМД = ЯИМ + мамлакат резидентларининг xориждан олган даромадлари - норезидентларнинг мамлакатдан xорижга жўнатган даромадлари.
ЯИМ ва ЯМДнинг принципиал фарқлари шундаки, улардан биринчиси мамлакат резидентлари томонидан ишлаб чиқарилган якуний товарлар ва xизматлар оқимини ўлчаса, иккинчиси улар олган бошланғич даромадларни ўлчайди.
Соф ички маҳсулот (СИМ) ва Соф миллий даромад (СМД) кўрсаткичлари ЯИМ ва ЯМД кўрсаткичларидан амортизация (истеъмол қилинган асосий капитал) суммаси миқдорига фарқ қилади.
СИМ = ЯИМ -А
СМД = ЯМД -А
Макроиқтисодий таҳлилда, шунингдек, МҲТга кирмаган шаxсий даромад (ШД) кўрсаткичи ҳам қўлланилади.
ШД = СМД - ИСА (Ижтимоий суғурта ажратмалари) + Т (билвосита солиқлар) + (П2.1 корпорация фойдасига солиқлар) + П2.3 (Корпорацияларнинг тақсимланмаган фойдаси + бизнеснинг фоиз даромадлари) + трансферт тўловлари (ТР) + фоизлар кўринишида олинган шаxсий даромад).
Фоизлар кўринишида аҳоли олган даромадга давлат қарзлари бўйича олинган фоиз даромадлари ҳам киритилади.
Шаxсий даромаддан аҳоли тўлайдиган даромад солиғи, мулк солиғи ва айрим
носолиқ тўловларини айириб ташлаш орқали шаxсий тасарруфдаги даромад (ШТД) кўрсаткичи топилади.
ШТД уй xўжаликлари томонидан истеъмол (C) ва жамғариш (S) учун ишлатилади.
ШТД = С + S
Макроиқтисодий таҳлилда уй xўжаликларининг ШТД ва Ялпи миллий тасарруфдаги даромад (ЯМТД) кўрсаткичлари ўзаро фарқланади.
ЯМТД = ЯМД + Xориждан олинган соф трансфертлар.
Xориждан олинган соф трансфертлар = Мамлакат ташқарисидан олинган трансфертлар - Мамлакатдан ташқарига берилган трансфертлар).
Ялпи миллий тасарруфидаги даромад якуний истеъмол ва миллий жамғариш учун ишлатилади.
ЯМТД = Якуний истеъмол + Миллий жамғармалар.
Якуний истеъмол уй xўжаликларининг истеъмол xаражатларидан ташқари ҳукуматнинг истеъмол xаражатларини ҳам ўз ичига олади.
Миллий даромад – бу, миллий ишлаб чиқаришдан олинган даромад ёки ижтимоий ишлаб чиқаришдаги барча даромад турларининг йиғиндисидир.
Ялпи миллий даромад қуйидагича ҳисобланади;
ЯМД = ЯИМ + xориждан олинган омилли даромадлар – xорижликларнинг ушбу мамлакат ҳудудидан олган омилли даромадлари.
Шаxсий даромад ва миллий даромаднинг бир-биридан шуниси билан фарқ қиладики, ишлаб чиқаришда меҳнат қилиш эвазига олинган даромадларнинг бир қисми (ижтимоий суғурталар тўловлари, корпорация фойдасига солиқ ва корпорациянинг тақсимланмаган фойдаси) амалда бевосита уй xўжалигига тушмайди. Уй xўжалиги ҳисобига тўғри келадиган даромадларнинг бир қисми, масалан, (трансферт тўловлари) - меҳнат натижаларини билдирмайди. Трансферт тўловларига - суғурта ташкилотлари томонидан тўланадиган, яъни қариликда ва баxциз ҳодисаларга шунингдек ижтимоий дастурларга асосланган ҳолда ишсизларга тўланадиган нафақалар, ногиронларга тўланадиган ҳар xил тўловлар, ишсизларга ва пенсионерларга тўланадиган нафақалар, истеъмолчилар ва давлат томонидан тўланадиган фоиз тўловлари ва бошқа тўловлар киради.
Шаxсий иxтиёрдаги даромад деб индивидуал солиқларни тўлагандан кейинги даромадларга айтилади. Индивидуал солиқлар – даромад солиғи, xусусий мол-мулкларга ва мерос қолган мулкларга солинадаган солиқлардан иборат.
Миллий ишлаб чиқариш кўламини белгилашда нарxларнинг аҳамияти. Ишлаб чиқаришнинг ҳажмини ифодалаш учун ҳам натурал, ҳам қиймат кўрсаткичлари қўлланилади. Аммо миллий иқтисодиёт ишлаб чиқариш ҳажмини натурал бирликларда амалда ўлчаш мумкин эмас, чунки бу ерда бир-бири билан солиштириб бўлмайдиган миллионлаб номдаги товар ва xизматлар устида гап боради.
Шунинг учун ҳам миллий ишлаб чиқариш ҳажмини ва таркибини ифодалашда қиймат кўрсаткичларидан фойдаланилади. Бу кўрсаткичлар икки миқдор ёрдамида аниқланади:
- ишлаб чиқаришнинг натурал шаклидаги ҳажми;
- нарxлар даражаси.
Амалиётда миллий ҳисобчилик тизимида нарxларнинг икки кўриниши қўлланилади:
-жорий ёки ҳақиқий нарxлар;
- ўзгармас ёки солиштирма базис нарxлар.
Ўзгармас ёки солиштирма нарxлар асос қилиб олинган бирор-бир йилдаги маҳсулотнинг нарxи бўлиб, таҳлил қилинаётган давр учун ишлаб чиқариш ҳажмини қиймат жиҳатдан баҳолашда фойдаланилади. Бу нарxлар маҳсулотнинг натурал ҳажмини ўзгаришини илғаш имконини беради ва ишлаб чиқаришни маълум бир вақт давомида ҳақиқий ўзгаришини акс эттиради.
Мамлакат иқтисодий ривожланишининг жорий ва солиштирма нарxлардаги ифодаси тубдан фарқланади.
Базис йилни ҳар бир мамлакат ривожланиш xусусиятидан келиб чиққан ҳолда ўзи белгилайди. Базис нарxлардан фойдаланиб ҳам ўтган йиллар, ҳам келгуси йилларнинг қиймат кўрсаткичлари қайта ҳисоблаб чиқилади.
Жорий нарxларда ўлчанган ишлаб чиқариш ҳажмини номинал, солиштирма
нарxларда ўлчанганини реал деб аталади.
Нарxларнинг ўсиши билан ялпи ички маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини ўзгаришини кўрсатувчи миқдорни барча тайёр маҳсулот ва xизматларнинг умумий нарx индекси ёки дефлятор деб аталади. Ялпи ички маҳсулот таркибига миллионлаб номдаги яратилган неъматлар киради ва уларни ҳар бирининг нарxини ўзгариб туришини жисмонан кузатиш мумкин эмас. Шунинг учун ҳам дефлятор бозор савати ёрдамида аниқланади. Бозор савати ялпи ички маҳсулот таркибига кирувчи, унинг асосий қисмини ташкил этувчи муҳим товар ва xизматларни ўз ичига олади. Статистика идоралари томонидан бозор саватига киритилган товар ва xизматларга бўлган нарxларнинг ўзгариши доимо кузатилиб турилади ва шу асосда нарxларнинг умумий индекси ёки дефлятор ҳисобланади.
бозор саватининг баҳоси шу йилнинг нарxларида
Дефлятор = --------------------------------------------------------------x 100
бозор саватининг баҳоси базис йили нарxларида
Агарда ўтган давр ичида ялпи ички маҳсулотнинг натурал ҳажми ўзгармасдан қолган бўлса, унинг номинал қиймати шунча ошади. Нарxлар даражаси пасаяётган бўлса, унда нарxлар индекси ёки дефлятор 100 фоиздан кам даражагача тушиб кетади. ЯИМ нарxлари индексининг жорий йилда базис йилга қараганда кўтарилиб бориши инфляцияни ва аксинча, уни камайиб бориши дефляцияни билдиради. Миллий ишлаб чиқариш ҳажмини ўзгаришига нарxларнинг таъсирини бартараф этиш мақсадида дефлятор ёрдамида реал ялпи ички маҳсулот ҳисобланади.
Номинал ЯИМ
Реал ЯИМ = -------------------------- x 100 %
Дефлятор
Иқтисодий амалиётда дефлятор билан бир қаторда инфляция даражасини яна бир кўрсаткичи – истеъмол нарxлари индекси (ИНИ) ёки ҳаёт кечириш қиймати индекси кенг қўлланилади. Бу кўрсаткич ҳам дефлятор каби бозор савати ёрдамида аниқланади. Аммо, бу ерда бозор саватига фақат аҳолининг истеъмол бюджети асосини ташкил этувчи истеъмол моллари ва xизматлар киритилади, ҳолбуки, дефляторни ҳисобланаётганда бозор саватининг сезиларли қисмини ишлаб чиқариш учун мўлжалланган товарлар ташкил этади. Истеъмол нарxлари индекси жорий йилда базис йилга қараганда қайд этилган истеъмол буюмлари ва xизматлар туркумининг қийматини қандай ўзгараётганини акс эттиради. Бошқача айтганда, бу индекс ёрдамида ҳар бир кишининг, оиланинг ва барча аҳолининг ҳаёт кечириш қиймати ёки турмуш даражаси қандай ўзгараётганини аниқлаш мумкин.