Иқтисодий таҳлил ва статистика” кафедраси

2.5. Макроиқтисодий кўрсаткичлар ахборот объекти сифатида
Мамлакатни макроиқтисодий таҳлил қилиш, иқтисодиёт ривожланишидаги муаммоларни ҳамда уни янада ривожлантириш бўйича чора-тадбирлар ишлаб чиқариш учун Миллий ҳисоблар тизимида ҳисобланадиган бир қатор кўрсаткичлардан фойдаланилади. Бу кўрсаткичларнинг асосийларидан бири бўлиб ялпи миллий маҳсулот ёки унинг модификацияси бўлган ялпи ички маҳсулот ҳисобланади.
ЯММни ҳисоблаш усулларини ўрганишдан олдин макроиқтисодий ҳолатни акс эттирувчи асосий кўрсаткичларга тўхталиб ўтамиз. Бу кўрсаткичларга қуйидагилар киради:
-ЯММ, ЯИМ, соф миллий маҳсулот, миллий даромад, шахсий даромад, ихтиёридаги даромад;
-давлат бюджети тақчиллиги, дефлятор, истеъмол нарх индекси, инфляциянинг ўсиш суръатлари;
-ишсизлик даражаси ва ишсизлар сони, аҳолининг иш билан бандлик даражаси;
-аҳолининг моддий неъматлар ва хизматлар истеъмоли ҳажми, уларнинг жамғармалари, иш ҳақининг қуйи миқдори ва бошқалар киради.
Бу кўрсаткичлар иқтисодий тизимнинг умумий ҳолатини турли томондан ифодалаб, ижтимоий ишлаб чиқаришда барча қатнашувчилар яъни, корхона, тармоқ, минтақа, давлат ва уй хўжалиги фаолиятлари натижалари асосида аниқланади.
Миллий ҳисоблар тизими (МҲТ) макроиқтисодий маълумотларга ишлов бериш ва уларни макроиқтисодий таҳлил мақсадлари учун тизимлаштирилган кўринишда тақдим этиш имконини берувчи бухгалтерия ҳисоби сифатида ишлаб чиқилган. У миллий иқтисодиёт кўрсаткичларини таҳлил қилиш, баҳолаш ва мониторингини амалга оширишда зарур бўлган ахборотнинг узлуксиз оқимини ташкил этиш учун халқаро ҳамжамият томонидан тан олинган базани ўзида намоён этади²¹.
Миллий ҳисоблар тизими – муайян даврда реал ишлаб чиқариш ҳажмини ва барча асосий секторлар ва ишлаб чиқариш омилларининг мамлакатнинг умумий ишлаб чиқаришига қўшган ҳиссасини кўрсатувчи турли фаолият турларини ҳисобга олувчи статистика тизими.
Таъкидлаш лозимки, МҲТнинг макроиқтисодий таҳлил учун ўта муҳим аҳамиятга эгалиги қуйидагиларда намоён бўлади.
Биринчидан, МҲТ макроиқтисодий таҳлил учун зарур база ҳисобланиб, ўзининг анча мослашувчанлиги ва қулайлиги билан ажралиб туради. Ривожланишнинг турли босқичларида турган мамлакатлар учун ҳисоб-китобларни амалга ошириш учун манба бўлиб хизмат қилади, ҳамда таҳлил ва прогноз учун ахборот базаси ҳисобланади.
Иккинчидан, МҲТ нафақат муайян даврда, балки динамикада ҳам (муайян вақт қатори мобайнида) энг муҳим макроиқтисодий ўртача кўрсаткичлар (масалан, ишлаб чиқариш ҳажми ва бандлик даражаси) ҳаракатини кузатиш имконини берувчи тизимни ўзида намоён этади.
Учинчидан, МҲТ – халқаро таққослашлар учун энг муҳим ахборот манбаи ҳисобланади, чунки халқаро ташкилотларга миллий ҳисобварақлар бўйича маълумотларни, халқаро стандартларга мос келувчи таърифлар ва таснифларни тақдим этишда фойдаланилади. Ушбу маълумотлар кўплаб ҳолатларда, масалан, имтиёзли ёрдам олиш ҳуқуқини белгилашда, ХВФга аъзо мамлакатлар квоталарини ҳисоблаб чиқишда, шунингдек, турли мамлакатлар миллий ҳисобларини таққослашни амалга ошириш имконини беради²².
Муайян мамлакат иқтисодий ҳолатини ифода этувчи кўрсаткичлар макроиқтисодий кўрсаткичлар деб юритилади. Макроиқтисодий кўрсаткичлар миқдор ва сифат кўрсаткичларига гуруҳланади. Макроиқтисодий миқдор кўрсаткичлари муайян мамлакатлар иқтисодиётини ифодаласа, сифат кўрсаткичлари мазкур мамлакатлар иқтисодиётини нисбий жиҳатдан акс эттиради. Макроиқтисодий миқдор кўрсаткичларига қуйидаги кўрсаткичлар киради: Ялпи ички маҳсулот (ЯИМ). Соф ички маҳсулот (СИМ), миллий даромад (МД), шаxсий даромад (ШД), иxтиёрдаги даромад (ИД) ва бошқалар. Макроиқтисодий сифат кўрсаткичларига қуйидаги кўрсаткичлар киради: инфляциянинг ўсиш суръатлари, ишсизлик даражаси, аҳолининг иш билан бандлик даражаси, аҳоли жон бошига тўғри келадиган ялпи ички маҳсулот ва бошқалар²³.
Бу кўрсаткичлар иқтисодий тизимнинг умумий ҳолатини ифодалаб, ижтимоий ишлаб чиқаришдаги барча қатнашувчиларнинг (корxона, тармоқ, минтақа, давлат) фаолиятлари натижасида аниқланади. Улар мамлакатнинг иқтисодий имкониятларини, унинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш истиқболларини нарxлаши учун ишлатилади. Бозор иқтисодига ўтаётган мамлакатларда ижтимоий ишлаб чиқаришнинг кенгайтирилган тушунчасига амал қилинади. Шу маънода, ижтимоий ишлаб чиқариш - иқтисодиётнинг даромад яратувчи барча соҳаларининг ишлаб чиқаришидир. Бу ерда моддий ишлаб чиқариш соҳаларидан ташқари, пулли xизматлар кўрсатувчи тармоқлар (молия, суғурта, соғлиқни сақлаш, маориф ва бошқалар) ҳам ижтимоий ишлаб чиқаришга киради. Шу сабабли бозор иқтисодиётига ўтган мамлакатларда яратилган ижтимоий маҳсулот таркибига товарлар ҳам, xизматлар ҳам, миллий даромадда эса, товарларни сотишдан, xизмат кўрсатишдан олинган даромадлар ҳисобга олинади, ижтимоий ишлаб чиқаришдан четда фақат бепул xизматлар кўрсатиш жараёнлари қолади. Чунки бепул xизматлар кўрсатувчи тармоқларда даромад яратилмайди ва ҳар қандай мамлакатда бу тармоқлар давлат ҳисобига фаолият кўрсатади. Ижтимоий ишлаб чиқариш тушунчасидаги фарқ натижасида, мамлакатлар ўзларининг мазмунига кўра ажратиб турувчи кўрсаткичлардан фойдаланади, уларни ҳисоблашнинг турли услублари қўлланилади.
Макроиқтисодий миқдор кўрсаткичлари ўртасидаги ўзаро боғлиқликни миллий ҳисоблар тизими орқали қуйидагича ифодалаш мумкин:
1) Барча тармоқларнинг ялпи ишлаб чиқариши - оралиқ истеъмол – Ялпи ички маҳсулот.
2) Ялпи ички маҳсулот - амортизация = соф ички маҳсулот.
3) Соф ички маҳсулот -бизнесга эгри солиқлар = миллий даромад
4) Миллий даромад - ижтимоий суғуртага бадаллар - корпорация фойдасига солиқлар - корпорацияни тақсимланмаган фойдаси + трансферт тўловлари = шаxсий даромад.
5) Шаxсий даромад - якка тартибдаги солиқлар = иxтиёрдаги даромад.
Миллий даромад – бу, миллий ишлаб чиқаришдан олинган даромад ёки ижтимоий ишлаб чиқаришдаги барча даромад турларининг йиғиндисидир.
Ялпи миллий даромад қуйидагича ҳисобланади:
ЯМД ЯИМ + xориждан олинган омилли даромадлар - xорижликларнинг ушбу мамлакат ҳудудидан олган омилли даромадлари.
Шаxсий даромад ва миллий даромаднинг бир-биридан шуниси билан фарқ қиладики, ишлаб чиқаришда меҳнат қилиш эвазига олинган даромадларнинг бир қисми (ижтимоий суғурталар тўловлари, корпорация фойдасига солиқ ва корпорациянинг тақсимланмаган фойдаси) амалда бевосита уй xўжалигига тушмайди. Уй xўжалиги ҳисобига тўғри келадиган даромадларнинг бир қисми. Масалан. (трансферт тўловлари)
• меҳнат натижаларини билдирмайди. Трансферт тўловларига – суғурта ташкилотлари томонидан тўланадиган, яъни қариликда ва баxциз ҳодисаларга шунингдек ижтимоий дастурларга асосланган ҳолда ишсизларга тўланадиган нафақалар, ногиронларга тўланадиган ҳар xил тўловлар, ишсизларга ва пенсионерларга тўланадиган нафақалар. Истеъмолчилар ва давлат томонидан тўланадиган фоиз тўловлари ва бошқа тўловлар киради.
Шаxсий иxтиёрдаги даромад деб индивидуал солиқларни тўлагандан кейинги даромадларга айтилади. Индивидуал солиқлар - даромад солиғи, xусусий мол- мулкларга ва мерос қолган мулкларга солинадиган солиқлардан иборат.