Иšтисодий таілил фанининг моіияти, бозор иšтисодиёти шароитида аіамияти ва вазифалари

3.6 - жадвал 
Нисбий миқдолардан фойдаланиш усулини 
қўллаб натижага омиллар таъсирини ҳисоблаш. 
 
Кўрсаткичлар 
Ўтган 
Йилда 
Ҳисобот 
йилида 
 Ўсиш
 суръати
1. Ялпи маҳсулот, минг сўм 
(М) 
29450 
30245 
102,7 
2. Ишчиларнинг ўртача 
рўйхатдаги сони, киши (И) 
1980 
2010 
101,5 
3. Меҳнат унумдорлиги,
минг сўм (МУ) 
14,9 
15,0 
100,7 
Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, ялпи маҳсулот 
ҳажмининг ўтган йилга нисбатан 2,7 % га ошганлигини ишчиларнинг 
1,5 % га кўпайганлиги ва меҳнат унумдорлигининг 0,7 % га 
ошганлиги эвазига вужудга келган. Буларнинг нисбий кўрсаткичдаги 
таъсири қуйидагича : 
1. Ялпи маҳсулотнинг ўтган йилга нисбатан ўсиш суръатини 100 % 
га тенг деб олсак, унинг 55,6 % (1,5 . 100 : 2,7) ишчилар сонининг 
кўпайиши эвазига содир бўлган. 
2. Ялпи маҳсулот ўсишининг 44,4 % (100-55,6) меҳнат 
унумдорлиги ошиши эвазига вужудга келган. 
Ушбу амалларни бажариб бўлгандан сўнг натижага омиллар 
таъсирини мутлоқ миқдорда ҳам аниқлаш мумкин. Бизнинг 
мисолимизда ялпи маҳсулот ҳисобот йилида ўтган йилга нисбатан 
795,0 минг сўмга (30245 - 29450) ошган. Шундан 442,0 минг сўми 
(795,0 . 55,6 : 100) ходимлар сонининг кўпайганлиги эвазига вужудга 
келган. Меҳнат унумдорлиги ошганлиги эвазига ялпи маҳсулот 
ҳажми 353,0 минг сўмга (795,0 . 44,4 : 100) кўпайган. Икки омил 
таъсири умумий натижани беради, яъни : 
442,0 + 353,0 = + 795,0 минг сўм. 
 3.3.6. Индекс усули. 
Бу усул статистика назарияси фанида 
батафсил ёритилган. Таҳлил фани бухгалтерия учёти ва статистика 
фанлари асосида вужудга келганлигини олдинги бобларда 
таъкидлаган эдик. Шунингдек таҳлил фани статистика фанининг 
бирқанча усулларида фойдаланади. Шулардан бири индекс усулидир. 

---

56 
Бу усул жуда кўп қиррали мавзу. Биз эса ушбу бобда шу усулнинг 
омилли таҳлилида қўлланилишини кўрамиз холос. 
Индекс усулида жуда кўп қўлланиладиган боғланиш : маҳсулот 
ҳажмининг (Q) ўзгариши унинг миқдори (q) ва баҳосига (р) боғлиқ 
эканлигини кўриш мумкин. Маҳсулотнинг режадаги ҳажмини (q
o
p
o
) 
ва ҳақиқатдаги ҳажмини (q
1
p
1
) тегишли формулада ифодалаб олинса, 
унинг режа бажарилиш индекси қуйидаги кўринишга эга бўлади : 
