Иšтисодий таілил фанининг моіияти, бозор иšтисодиёти шароитида аіамияти ва вазифалари

Нисбий миқдорлар 
таҳлил қилишда дастлабки ва энг муҳим 
хулоса чиқариш учун асос бўлади. Нисбий миқдорлардан таҳлилда 
фойдаланишда асосан бўлиш ва кўпайтириш усуллари ишлатилади. 
Буларнинг ҳажмини солиштириш ва фарқини аниқлаш учун айириш 
амалидан фойдаланилади. 
Нисбий миқдор таҳлил жараёнида асосан мутлоқ миқдорларни 
бир-бирига бўлиш натижасида вужудга келади ва иқтисодий 
жараёнлар ҳақида аниқ маълумотларни беради. Масалан, бирор 
кўрсаткич бўйича режанинг бажарилиши, ўтган йилга нисбатан ўсиш 
суръати, меъёрга нисбатан эришилганлик даражаси кабилар. 
Таҳлил жараёнида нисбий миқдорнинг нимани ифодалаш 
моҳиятига қараб, бирқанча турлари қўлланилади:
- режа топшириғи ва бажарилишини ифодаловчи нисбий миқдор ; 
- ўзгариш суръатини ифодаловчи нисбий миқдор ; 
- таркибни ифодаловчи нисбий миқдор ; 
-меъёрга (эталонга, ўртачага) нисбатан эришилган даражасини 
ифодаловчи нисбий миқдор ; 
- интенсивлик даражасини ифодаловчи нисбий миқдор ва ҳ. к. 
Бу нисбий миқдорлар ҳажми таҳлил учун тўлароқ хулосаларни 
чиқариш учун асос бўлади. Масалан, режа топшириғи дўконда 105 
фоизга бажарилди, ўтган йилга нисбатан корхонанинг ялпи даромади 
107 фоизга ошди, шу объектнинг умумий товар маҳсулотидаги улуши 
15 фоизни ташкил қилди, меҳнат унумдорлиги эталонга нисбатан 15 
фоизга кам бўлди, товар маҳсулотининг 80 фоиз ўсиш суръати 
интенсив омиллар эвазига вужудга келди ва ҳ. к.
Мана шу келтирилган ҳар бир кўрсаткич таҳлил қилувчи учун 
маълум хулосага келишда реал асос бўлиб хизмат қилади. Таҳлил 
жараёнида мутлоқ ва нисбий миқдорлар билан биргаликда ўртача 
миқдорлардан ҳам кенг фойдаланилади. 
Ўртача миқдорлар
таҳлилда иқтисодий ходиса ва 
жараёнлардаги маълум қонуниятларни ва умумий йўналиш 
тенденцияларини аниқлашда қўлланилади. Бу миқдорни қўллашнинг 
зарурлиги шундаки иқтисодий жараёнлар алоҳида объектлар бўйича 
ўрганилганда вақтинчалик тасоддифлар таъсирида бўлиши мумкин. 
Масалан, корхона чет мамалакат хом ашёси асосида ишлайди. Хом 
ашё бир йилда тўлиқ келтирилди. Бу корхонанинг шу йилги 
кўрсаткичи жуда юқори, аммо иккинчи йилда хом ашёни келтириш 

---

43 
имкони бўлмади. Бу йил эса корхонанинг ишлаб чиқариш кўрсаткичи 
жуда паст бўлиши табиий. Албатта бу тасоддифий ҳол, чунки 
ишчиларнинг малакаси, моддий техника базаси, унинг технологик 
даражаси ўзгармасдан қолиши мумкин. Бошқа бир мисол. Бир хил
маҳсулот ишлаб чиқаришга мўлжалланган бир қанча корхона 
мавжуд. Аммо шулардан ярми хом ашёни ўз вақтида келтиришга 
мувоффақ бўлса фақат ана шу корхоналар иши яхши бўлиши мумкин. 
Қолган корхоналарда фақат шу омил эвазига ишлаб чиқариш даражси 
паст бўлиши табиий. Шунга ўхшаш тасоддифларни бартараф қилиш 
учун ўртача миқдорлардан фойдаланилади. 
Ўртача миқдорларни аниқлашнинг бир қанча усуллари мавжуд.: 
ўртача арифметик, ўртача гармоник, ўртача хронологик кабилар. Бу 
усуллар статистика фанининг “Ўртача миқдорлар” бобида батафсил 
ўрганилади. Шу туфайли ушбу бобда яна ўша мавзуга мурожаат 
қилишни тавсия қиламиз. 
3.3