Иšтисодий таілил фанининг моіияти, бозор иšтисодиёти шароитида аіамияти ва вазифалари

3.1-Чизма. Иқтисодий таҳлилда қўлланиладиган усуллар 
таснифи (классификацияси).
3.3.1. Солиштириш усули
. Хўжалик фаолиятини таҳлил 
қилишда қўлланиладиган усулларнинг энг кўп учрайдигани 
солиштириш усулидир. Бу усулни қўллаш билан таҳлил бошланади. 
Шу усул орқали таҳлил қилинаётган кўрсаткичнинг фарқи 
аниқланади. Қолган барча усуллар солиштириш натижасида 

---

41 
аниқланган фарқни исботлашга, аниқлашга қаратилган бўлади. 
Солиштиришда асос қилиб миқдорлар олинади. Миқдорларга 
статистика фанида жуда катта аҳамият берилади, чунки 
иқтисодиётнинг ўлчами миқдорларда ифодаланади. Жумладан, 
янгидан яратилган миллий ялпи ички маҳсулотнинг бир йиллик 
миқдори, товар оборотининг (айланмасининг) миқдори, миллий 
даромаднинг миқдори ва ҳ.к.
Миқдор кўрсаткичлари асосан бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботида 
ўз ифодасини топади, чунки содир бўлган иқтисодий жараёнлар 
биринчи галда бухгалтерия ҳисобида акс эттирилади ва ҳисоботида 
жамланади.
Таҳлил қилиш учун миқдор кўрсаткичларининг барча турлари : 
мутлоқ миқдор, нисбий миқдор, ўртача миқдор кабилар қўлланилади.
Мутлоқ миқдор
ҳар қандай миқдорнинг асоси, иқтисодий 
жараёнларни санайдиган ва ўлчайдиган бошланғич рақамдир. 
Масалан, савдо корхоналари сони, корхонада ишлайдиган ходимлар 
сони, корхонадаги жиҳозлар сони, ишлаб чиқарилган маҳсулотлар 
сони кабиларни санаш йўли билан аниқласа, ишлаб чиқарилган ялпи 
маҳсулот, товар маҳсулоти, товар обороти кабилар бевосита ўлчаш 
йўли билан аниқланади. Бундай мутлоқ миқдорлар ҳажм 
кўрсаткичлари деб аталади. 
Мутлоқ миқдордан таҳлилда фойдаланишда асосан қўшиш ва айириш 
амаллари ишлатилади. 
Мутлоқ миқдорлар ўлчов бирлигига қараб нутура, шартли 
натура, пул ва комплекс турларга бўлинади. Режали иқтисодиёт 
шароитида кўрсаткичлар асосан пул бирлигида ифодаланар эди. 
Эндиликда пулнинг қадрсизланиш жараёни давом этиб турган пайтда 
ва кўп мулкчилик шаклидаги иқтисодиётнинг вужудга келиши таҳлил 
килишда натура, шартли натура ва комплекс кўрсаткичлардан кенг 
фойдаланиш заруратини туғдирди. 
Умуман олганда иқтисодий жараёнлар айниқса уларни маълум 
рақамларда ифодалаш шунчалик мураккабки унда фақат бир хил 
ўлчовга эга бўлган кўрсаткич билан чекланиб бўлмайди. Шу туфайли 
уни таҳлил қилишда бирқанча кўрсаткичлардан фойдаланилади. 
Буларсиз таҳлил қилиш, умуман ижтимоий-иқтисодий жараёнларга 
баҳо бериш, бошқарув қарорларини қабул қилиш қийин. Шу билан 
биргаликда фақат мутлоқ миқдор орқали хўжалик фаолияти ҳақида 
чуқур ва батафсил хулоса қилиш ҳам мумкин эмас. Шу туфайли 

---

42 
таҳлил учун мутлоқ миқдор билан биргаликда нисбий миқдорлардан 
ҳам кенг фойдаланилади.