Иšтисодий таілил фанининг моіияти, бозор иšтисодиёти шароитида аіамияти ва вазифалари

 
Корхона пул маблағларини айланиш кўрсаткичлар 
(минг сўм) 
Жорий 
даврда
Ўтган 
даврда 
Динамика,
фоиз 
1 
2 
3 
4 
Хўжалик фаолиятидаги пул маблағлари 
оқимлари: 
1. Истеъмолчилардан олинган пуллар 
2. Таъминотчиларга тўланган пуллар 
3. Ходимларга тўланган пуллар 
4. Бошқа тушган ва сарф қилинган пул 
маблағлар 
50300 
21300 
15000 
- 
45200 
19500 
13000 
- 
111,3 
109,2 
115,4 
- 
Сармоя ва моливий хизматлар билан 
боғлиқ бўлган фойда: 
1.Олинган фоизлар 
2. Тўланган фоизлар 
3. Олинган дивидентлар 
4. Тўланган дивидентлар 
300 
30 
500 
60 
280 
25 
450 
50 
111,1 
120 
111,1 
120 

---

187 
Солиққа тортилиш: 
1. Фойдадан олинадиган солиқ 
2. Бошқа солиқлар 
10500 
1500 
9800 
1490 
107,1 
100,6 
Сармоя фаолияти: 
1. Номддий активларни сотиб олиш, сотиш 
2. Узоқ муддатли активларни сотиб олиш, 
сотиш 
3. Узоқ ва қисқа муддатли сармоялар 
100 
5000 
12000 
90 
4800 
11000 
111,1 
104,1 
109,1 
Молиявий фаолият: 
1. Акциялардан тушумлар 
2. Узоқ ва қисқа муддатли заёмлардан 
тушумлар 
3. Ижара бўйича тушумлар ва сарфлар 
500 
- 
50 
500 
- 
50 
100 
- 
100 
Валюта маблағлари оқимлари: 
Валюта тушумлари: 
1. Маҳсулот сотишдан 
2. Олинган кредит 
3. Бошқа тушумлар 
Валюта сарфлари 
1.Ишлаб чиқаришга 
2. Ишлаб чиқаришни ривлжлантиришга 
3. Таъминотчиларга 
4. Кредитларга ва бошқа сарфлар 
50300 
12000 
- 
20000 
5000 
21300 
1000 
43000 
11000 
- 
18000 
5000 
19500 
2000 
111,3 
120 
- 
111,1 
100 
109,2 
50 
Жадвалда келтирилган маълумотлар илгари молиявий 
ҳисоботларда кўрсатилмас эди. Янги молиявий ҳисобот бозор 
муносабатларига 
мосланган 
бўлиб, 
янги 
маълумотлар 
корхоналарнинг бозорга оидлигини таҳлил қилишда катта рол 
ўйнйди. 
Жадвалда келтирилган маълумотлар шуни кўрсатадики, 
корхонада: 
- бозорга оид фаолият кучайтирилаяпти; 
- пул оқимлари ҳам даромадлар, ҳам ҳаражатлар бўйича 
ривожланмоқда; 
- молиявий фаолият ижобий натижаларга эга; 
- бюджет билан алоқалар ривожланиб бормоқда; 
- ташқи иқтисодий алоқалар ривожланмоқда. Валюта 
тушумлари кўпаймоқда; 
- таъминотчилар билан алоқалр жадаллаштирилаяпти. 
3. Дебиторлик, кредиторлик қарзлари кўрсаткичлари. Бозор 
муносабтлари даврида дебиторлик ва кредиторлик қарзларни 

---

188 
тутган ўрни тубдан ўзгаради. Собиқ иттифоқ даврида 
корхоналарнинг фаолияти марказлаштирилган бўлиб, бутун 
корхоналарнинг фаолият муаммолари марказлаштирилган 
бошқарув орқали ечилар эди. 
Корхоналарни ресурслар биоан таъминлаш давлат 
лимитлари билан маҳсулотларни сотиш давлат томонидан 
тасдиқланган минтақалараро, республикалараро, тармоқлараро 
кооперациялаштириш режалари билан аниқланар эди. Натижада 
дебиторлик ва кредиторлик қарзлар алоҳида корхоналар 
фаолияти билан боғлиқ бўлмай, ташқи халқ хўжалиги алоқалари 
ва муаммолари билан аниқланар эди.
Бозор муносабатлари даврида корхоналарга формал эмас, 
реал 
иқтисодий 
мустақиллик 
берилади. 
Ўзбекистон 
Республикасининг «Корхоналар тўғрисида»ги Ķонунида 
таъкидланганки, бозор муносабатлари шаклланиш пайтида 
«Давлат корхоналарга жавоб бермайди», «Корхоналар давлатга 
жавоб бермайди». Корхоналар ўз вақтида тасдиқланган солиқ ва 
тўловларни бериб туриши керак, давлат эса илгариги дотациява 
субсидияларни камайтириб, корхоналар устидан умумий 
бошқарувни сақлайди. 
Бу 
вазиятда 
дебиторлик 
вакредиторлик 
қарзлар 
корхоналарнинг бозорга оидлигини ифодаловчи катта аҳамиятга 
эга бўлган кўрсаткичларга айланади. Ўзбекистон Республикаси 
Молия вазирлиги ўзининг махсус буйруғи билан дебиторлик ва 
кредиторлик қарзлари тўғрисидаги ҳисоботни молиявий 
таҳлилнинг асосий молиявий манбаларидан бири сифатида 
тасдиқлангани тасодифан эмас. 
Дебиторлик қарз - «бошқаларнинг менга қарзи», 
кредиторлик қарз - «менинг бошқаларга қарзим» деб ифодалаш 
мумкин. Дебиторлик ва кредиторлик қарзлар корхоналараро 
иқтисодий алоқаларни, ўзаро ҳисоб китобларни ифодалаб, улар 
бозор муносабатлари даврида корхоналарнинг ишлаб 
чиқаришга, молиявий ҳолатига, бозорга оидлигига таъсир 
кўрсатувчи омиллардан бирига айланади.
Бозор муносабатларига ўтиш даврида илгари шаклланган 
корхоналараро иқтисодий алоқалар тарқалиб кетди. Бу 
алоқаларни янги шарт-шароитларда янгичасига тубджан 
ўзгартириб шакллантириш зарурияти пайдо бўлди. Натижада 
корхоналараро алоқалар мураккаблашди ва дебиторлик-

---

189 
кредиторлик қарзлар кўпая бошлади, ишлаб чиқаришга салбий 
таъсир кўрсатувчи муаммога айланди.
Дебиторлик қарзлар корхоналарнинг нақт пулга ва моддий 
айланма маблағларга бўлган эҳтиёжини чегаралайди. Бу 
эхтиёжларни қоплаш учун корхоналар ташқи маблағларни
сафарбар этишга мажбур бўладилар. Дебиторлик қарзларнинг 
кўпайиб бориши корхона айланма маблағларининг айланишини 
секинлаштиради, демак, молиявий ҳолатини оғирлаштиради. 
Кредиторлик қарзлар ҳам корхоналараро ҳисоб - 
китобларни ўз вақтида ўтказмаслик натижасида пайдо бўлади. 
Лекин кредиторлик қарзлар маблағларни корхоналар 
фаолиятидан ташқарига чиқариш эмас, аксинча, корхоналар 
фаолиятига бошқа корхона ва ташкилотларнинг маблағларини 
жалб қилиш демакдир. 
Кредиторлик қарзлар - «бошқа корхоналар ҳисобидан 
фаолият кўрсатиш» деса ҳам бўлади. Чунки кўп корхоналар
маблағларга 
бўлган 
эҳтиёжларни 
қоплаш 
учун 
банк 
кредитларидан 
эмас, 
кредиторлик 
қарзларидан 
фойдаланмоқдалар. Демак, кредиторлик қарзларнинг кўпайиб 
бориши бошқа корхоналарни оғир молиявий ҳолатга олиб келса, 
дебиторлик 
қарзларнинг 
кўпайиши 
корхоналарни 
ўз 
мажбуриятларидан қутилиш имкониятларини камайтиради, 
айланма маблағларнинг айланишини сусайтиради.
Дебиторлик ва кредиторлик қарзларини таҳлил этганда
улар ҳажмининг ўзгариши-динамикаси ва ўзаро нисбати 
аниқланади. Бу қарзларнинг динамикаси аниқланганда ҳам 
дебиторлик, ҳам кредиторлик қарзлар бўйича муҳлатли ва 
муҳлати ўтган қарзлар алоҳида таҳлил этилади.
Дебиторлик ва кредиторлик қарзлар ўртасидаги нисбат ҳар 
хил, уларнинг ҳажми эса бир хил бўлиши мумкин. Дебиторлик 
қарзлар кредиторлик қарзлардан, кредиторлик қарзлар эса 
дебиторлик қарзлардан кўп бўлиши мумкин.
«Дебиторлик 
ва 
кредиторлик 
қарзлар 
тўғрисида 
далолатнома» 
ва 
молиявий 
ҳисобот 
маълумотларидан 
фойдаланиб, бу қарзлар қуйидагича таҳлил қилиниши мумкин: