Иқтисодий таҲ

4.1-чизма. Иқтисодий-математик усулларни таҳлилда қўллаш босқичлари
Иқтисодий-математик усулларни таҳлилда қўллашнинг афзалликлари қуйидагилардан иборат:
а) таҳлил этиш муддати тезлашади;
б) иқтисодий кўрсаткичларнинг ўзгаришига таъсир этувчи омиллар улуши (салмоғи) аниқ ҳисобланади;
в) тахминий ёки ноаниқ ҳисоблашлар ўрнини аниқ рақам ва далиллар эгаллайди.


4.2. Иқтисодий кўрсаткичларнинг ўзгаришига таъсир этувчи
омилларни аниқлашда интеграл усулини қўллаш

Иқтисодий кўрсаткичларнинг ўзгаришига таъсир этувчи омиллар ва далиллар аниқ ўлчанган ва ҳисобланган бўлиши шарт. Бунга интеграл усулини қўллаш орқали эришиш мумкин.

Масалан, товар маҳсулоти ҳажмининг ўсиши ва камайишига асосий фондлар қиймати ва ундан самарали фойдаланиш таъсирини қуйидаги мисолда интеграл усули орқали аниқлаш мумкин (4.1-жадвал).
4.1-жадвал
Асосий фондлардан самарали фойдаланишни интеграл усули орқали аниқлаш

Кўрсаткичлар	Шартли белгилар	Ўтган йили (у)	Ҳисобот йили (х)	Ў згариши (+,-) D
1. Товар маҳсулоти (минг сўм ҳисобида)	Н	5254	5224	- 30
2. Асосий фондларнинг йиллик ўртача қиймати (минг сўм ҳисобда)	Ф	4430	5844	+ 1414
3. Фонд самараси (1қ:2қ), (сўм ҳисобда)	Л	1,1860	0,8939	- 0,2921

4.1-жадвалдан кў ринишича, ҳисобот йили товар маҳсулоти ҳажми ҳақиқатда ўтган йилга нисбатан 30 минг сўмга камайган. Бунга қуйидаги омиллар таъсир кўрсатди:

1. Асосий фондлар йиллик ўртача қийматининг ўзгариши (екстенсив омил). У қуйидаги формула орқали аниқланади:
Н_Ф =Л_у х× DФ + DЛ х DФ:2
Н_Ф =1,1860 х ×1414 + (- 0,2921) ×1414/2 =+ 1470 минг сў м.
2. Фонд самарасининг ўзгариши. У қуйидаги формула орқали аниқланади:
Н_Л = Ф₀ х DЛ + DЛ х DФ:2
Н_Л =4430× (- 0,2921) + (- 0,2921) ×1414:2 = - 1500 минг сўм
3. Иккала омилнинг йиғиндиси:
Н_Ф + НЛ = (+1470) + (-1500) = - 30 минг сўм.
Демак, товар маҳсулот ишлаб чиқаришнинг 30 минг сўмга камайиши асосий фондлардан фойдаланишни ёмонлашганлиги сабабли содир бўлган, бунинг таъсирида товар маҳсулот ишлаб чиқариш 1500 минг сўмга камайган, лекин асосий фондлар қийматининг ўсиши натижасида маҳсулот ҳажми 1470 минг сўмга кўпайган.