«ИҚтисодий билимлар тарихи» фани бўйича

5. Америка мактаби. Ж.Б.Кларк назарияси. 
 
Шу даврдаги АҚШ даги билимлар тўғрисида фикр юритмади, 
чунки бундай ғоялар фақат х1х аср охирида вужудга келди. 
ХIX асрнинг охирлари (сунгги 35 йили)
да А
Қ
Ш монополистик 
ривожланиш боскичига кирди. Монополистик бирлашмалар сони 
тез кўпайиб борди, (масалан, 1% монополиялар қулида 60 % 
бойлик тупланди). 
Иқтисодиётда уларнинг танхо хукмронлиги кучайиб борди. 
Қолумбия дорилфунунининг профессори жон бейтс кларк (1847-
1938) бошчилигидаги етакчи иқтисодчилар гурухи сиёсий 
иқтисодда етакчилик мавкеини эгаллади, мана шу гурух сиёсий 
иқтисоднинг Америка мактабини вужудга келтирди. Шу даврдан 
АҚШ иқтисодичиларининг тадқиқотлари жахон бўйича етакчидир 
(Нобель 
мукофотлари 
совриндорига 
эътибор 
беринг). 
Ж.Б.Кларкнинг «Бойлик фалсафаси» (1886), «Бойликнинг 
таксимланиши» 
(1889), 
«Иқтисодий 
назариянинг 
мухим 
белгилари» (1907) асарлари ўзига хос янгича концепцияларни 
ишлаб чикишда катта роль уйнайди. Американинг монополистик 
буржуазияси шу концепцияларни ўзига курол қилиб олди. 
Ж.Б.Кларк Америка иқтисодий уюшмасини тузиш (1885) 
илхомчилардан бири бўлди. У мехнаткашларнинг кисувига зарба 
бериш максадида капиталнинг эксплуататорлик мохиятини 
никоблашни шу уюшманинг вазифаси деб билди. 

---

69 
Бу ерда гап социалистик қарашларга қарши, бозор 
муносабатларга устунлигини курсатиш масалари етакчидир. 
Кларк иқтисодиётда маънавий омилларни хал қилувчи 
омиллар деб хисоблаб, австрия мактабининг асосий методологик 
усулларига кушилади. У ишлаб чиқариш муносабатларини инкор 
этди, унинг концепцияси нотарихий характерда бўлиб ўзининг 
коришмалиги (эклектизми) билан ажралиб турар эди. Кларк 
таксимотни сиёсий иқтисоднинг асосий максади деб билди. У 
«Бойликнинг таксимланиши» асарида ижтимоий даромаднинг 
таксимланиши можароларсиз амал қиладиган ва ишлаб 
чиқаришнинг хар бир омилига ўзи яратган бойлик йигиндиси 
берадиган табиий қонун воситаси билан бошқарилади, деб 
исботлашга ўринди. 
Ж.кларк аввалги иқтисодий билимларни методологик ва 
назарий жихатдан янгилашга интилиб, уни табиий равишда 
тенглаштирди. Назарий механикага ухшатиб сиёсий иқтисодни уч 
бўлимга: 
1) универсал иқтисодиётга, 
2) иқтисодий статикага ва 
3) иқтисодий динамикага бўлди. 
Биринчисига умумий универсал қонунлар, иккинчисига шу 
қонунларнинг статик (харакатсиз) иқтисодиёт шароитидаги, 
учинчисида ривожланиш холатидаги қонунлар амал қилишини 
курсатади. 
Сиёсий иқтисодни бундай бўлимларга бўлиш, иқтисодий фан 
вазифаларига янгилик киритишдир. Бу нарса сиёсий иқтисодни 
ижтимоий синфий муаммолардан холи қилди (кейинчалик қараб 
чиқиладиган ижтимоий-институционал йўналишга эътибор 
беринг). 
Кларк жамият тараккиётида сифат силжишлари, инқилобий 
сакрашлар бўлиши мумкин эмас, деб хисоблайди. У мутадиллик-
собитликни жамиятнинг асосий холати деб хисоблайди ва 
мувозанат назариясининг нусхаларидан бирини ривожлантиради. 
Иқтисодий динамикага қилинган мурожаат қилиниши мухим 

---

70 
янгилик бўлди, чунки у иқтисодиётнинг ишлаб чиқаришдаги 
холатини жўзъий ходиса деб хисоблайди. 
Ж.Б.Кларк бошчилигидаги Америка мактаби намоёндалари 
йўл куйган камчиликлардан катъий назар бу 
иқтисодчилар 
эришган илмий натижалар катта аҳамиятга эгадир. 
Австрия ва кембридж мактаби иқтисодчилари товарлар 
бозори ва айрим корхоналар тажрибасида қулланилган илмий 
тахлилни Ж.Б.Кларк ўзгача, яъни макроиқтисодиётни ўрганишга 
олиб киришга харакат қилди. Ижтимоий мехнат, ижтимоий 
капитал ва бефарқлик зоналари тушунчалари юзага келди, 
шунингдек, «Энг юкори унумдорлик» назариясида қулланилган 
илмий тахлил ва тушунчаларни хозирги давр иқтисодий 
назарияларида учратишимиш мумкин, бу эса Америка 
мактабининг юксак илмий аҳамиятини белгилайди.