«ИҚтисодий билимлар тарихи» фани бўйича

2.К.Маркс ва Ф.Энгельс иқтисодий ғояларининг мохияти.
К.Маркс(1818-1883) ва Ф.Энгельс (1820-1895) иқтисодий 
ғояларнинг манбаини "классик иқтисодий мактаб" вақиллари
(А.Смит ва Д.Рикардо)нинг асарлари ташқил этади. Чунки классик 
мактаб вақилларининг тадқиқот предметини ҳам қийматининг ҳам
қийматнинг мехнат назарияси, доимий ва ўзгарувчан капитал, 
фойда нормасининг пасайиши қонуни, мехнат унумдорлиги 
тўғрисидаги коидалар ташқил этади. "капитал" асари К.Маркс ва 
Ф.Энгельс ғояларининг батафсил мажмуи хисобланади. Асарнинг 
биринчи томи 1867 йилда нашр этилган. 11 ва 111 томлари эса 
(1885 ва 1894) кейин нашр эттирилган. 

---

52 
Иккала олимнинг иқтисодий ғоялари бир-бири билан
чамбарчас боғлиқ. Масалан, "Анти-Дюринг" асарининг иқтисодий 
қисмида Энгельс капитализмнинг ашаддий душмани сифатида 
тахлил этади. Уларнинг фикрича асосан ХУ1 асрдан мануфактура 
билан боғлиқ бошланган капитализм ишлаб чиқариш
воситаларига хусусий мулкчилик ва бошбошдоклик туфайли 
жамиятни инсонпарварлик ва демоқратиядан ўзоқлаштиради. 
Капитал категорияси ишчига золимлик ва ишчи кучига 
хукмронлик воситаси маъносида талкин қилинди.
Бу маънони куйидаги таккослашдан ҳам кўзатиш мумкин.
Классик 
мактаб 
вақиллари 
ва 
уларнинг 
тарафдорлари 
иқтисодий 
ғояларида (А.Смит) 
Маркс 
ва 
Энгельс 
ғоялари 
1.Капитализмни тартибга 
солиш мумкин ва у тараккий 
эта боради 
1.Капитализм 
қ
оби
ғ
и 
жамиятдаги зиддиятлар ва 
иллатлар 
туфайли 
портлайди. 
2.Инсоният овчилик ва 
баликчиликнинг 
илк 
ва 
содда жамиятидан олий 
жамият 
сари 
борадиган 
йўлни босиб утди
2.Инсоният 
тарихи 
синфларнинг 
тухтовсиз 
кўраши золим ва мазлум 
синфларнинг 
ангонистик 
рақобати 
хисобига 
ривожланади. 
3.Капитализм узоқ вақт 
давомида 
шахсий 
ва 
ижтимоий 
манфаатлар 
уйгунлигини таъминлайди. 
3.Синфий 
кўраш, 
антогонистик зиддиятлар иш 
хақи ва фойда ўртасида 
қарама-қаршилик 
капитализмни ўзгартиради 
ва яксон қилади.

---

53 
4.Айрим шахслар ва 
жамият манфаатининг мос 
тушиши-"кўринмас 
қул" 
орқали 
тартибга 
солиб 
турилади.
4.Ишлаб 
чиқариш 
воситалари 
марказлашуви 
ва 
мехнатнинг 
ижтимоийлашуви 
капитализмни 
инқилобий 
йўл билан бошқа жамиятга 
ўтишини такозо этилади. 
5.Хусусий 
мулкчилик 
химоя қилинади. 
5.Умумхалқ мулки афзал 
деб хисобланади. 
Капиталнинг органик тузилиши С
(СКУ) ёки У(СКУ) шаклида 
ифодаланган. Бунда 
С-
асосий (доимий) капитал, У-айланма
(ўзгарувчан) капитални англатади. Маркс иқтисодий ғояларининг 
асосий қўшимча қиймат назарияси ташқил этади. Бунда S-
қўшимча қиймат. Қўшимча қийматнинг пайдо бўлиши куйидагича 
асосланган. Капитализм ишчи кучи товар сифатида сотишга 
мажбур бўлади. Бозор ишчи кучи маълум бахода сотилади ва 
сотиб олинади. 
Маркс 
фикрича 
ёлланма 
ишчининг 
ишчи 
кучига 
белгиланадиган бахо иш хаккига тенг бўлади. Аслида, ишчи кучи 
бажарган мехнат натижасида иш хақидан ортиқ қиймат яратилади.
Ишчи кучи яратган қиймат билан ишчи кучи бахоси орасидаги 
фарқ қўшимча қийматни, яъни хак тўланмаган мехнатни хосил
қилади. 
Фойда эса, хак тўланмаган мехнатнинг бир қисмидан иборат 
бўлади. Қўшимча қиймат иш соатларини чўзиш (абсолют) ёки 
зарурий иш вақтини ёки икки мехнат унумдорлигини ошириш 
(нисбий хисодга) вужудга келиши ҳам баён этилган. Маркс ва 
энгельс ғояларида халқ оммасининг абсолют ва нисбий 
кашшоқлашуви масаласи, базис ва усткурма, такрор ишлаб 
чиқариш хусусиятлари ва бошқа иқтисодий тушунчалар кўриб
чиқилган. Уларнинг ғоялари уша даврлардаёк мухолифлар 
томонидан (Ю.Вольф, В.Лексис, А.Аорисни) қаттиқ танкидга 

---

54 
учраган. Маркс ва энгельс ғояларининг хаётий эмаслиги ва 
тажовўзкорлиги тасдикланганлигидан катъий назар, бир қанча 
олимлар (В.Хейлбронер, Л.Туроу, М.Блауг) томонидан ўрганиб 
хозирги даврда ҳам долзарблиги эътироф этилмоқда.