Иқтисод ва молия / экономика и финансы 2014, 12 элвин тоффлер. Учинчи тўЛҚин 5–6-боблар

ИҚТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ
2014, 12
ладиган қоидаларни белгилашарди. 
Хуллас, улар жамиятнинг бир қисми 
билан иккинчи қисмини мос келади-
ган тарзда боғлаганлар. Айнан улар 
Иккинчи тўлқин формациясининг ри-
вожланишини таъминлаганлар. 
XIX аср ўртасида Маркс меҳнат во-
ситалари ва технология, яъни «ишлаб 
чиқариш воситалари» кимнинг қўлида 
бўлса, ўша жамиятни назорат қилади, 
деган фикрда бўлган. У меҳнат фа-
олиятлари ўзаро боғлиқ бўлгани 
учун ишчилар ишлаб чиқаришни 
тўхтатишлари ва меҳнат воситалари-
ни эгаларидан тортиб олишлари кера-
клигини исботлашга уринган. Шунда 
меҳнат воситаларини эгаллагач, улар 
жамиятни бошқаришни қўлга кири-
тадилар. Лекин тарих Маркс устидан 
бир фокус кўрсатди. Зеро, айнан ўша 
ўзаро боғлиқлик янги жамият гуруҳи 
– тизимни оркестрдек бошқарган ёки 
интеграциялаштирган 
одамларнинг 
ролини борган сари ошиб боришини 
таъминлади. Охир- оқибат ҳокимият 
тепасига на хўжайинлар, на ишчи-
лар кела олмади. Капиталистик мам-
лакатларда ҳам, социалистик мамла-
катларда ҳам айнан интеграторлар 
ғолиб чиқди. Уларни ҳокимият билан 
таъминлаган нарса ҳам айнан «ишлаб 
чиқариш воситалари» эмас эди. «Ин-
теграция воситалари» устидан назо-
рат уларни ҳокимият билан таъмин-
лади. Бу қандай воситалар эканини 
кўриб чиқсак. 
Бизнес оламида саноат корхона-
лари эгалари, савдогарлар, тегирмон 
хўжайинлари ва металл буюмлари фа-
брикантлари энг биринчи интегратор-
лар бўлганлар. Фирма хўжайини би-
лан унинг бир нечта ёрдамчиси кўп 
сонли малакасиз ишчиларнинг меҳнат 
фаолиятини мувофиқлаштириш ва 
фирмани жамият иқтисодига интегра-
циялашни уддалай олган. Ўша давр-
да мулк эгаси билан интегратор битта 
шахс бўлгани учун Марксни бу ҳолат 
адаштириб қўйгани бежиз эмас ва у 
мулк эгалигига шу қадар аҳамият бер-
ган. Лекин ишлаб чиқаришнинг му-
раккаблашгани ва меҳнат фаолияти-
нинг ихтисослашиб боргани сари биз-
нес оламида мисли бўлмаган сон-
да мутасадди шахслар ва эксперт-
лар пайдо бўлди ва улар хўжайин 
ва унинг ишчилари орасидаги ўрта 
эгалладилар. 
Канцелярия 
ишла-
ри тўхтовсиз ортиб борди. Яқин ора-
да йирикроқ фирмаларда бир киши, 
хоҳ у фирма эгаси бўлсин, хоҳ акци-
онер жамиятнинг асосий ҳамэгаси 
бўлсин, фирмадаги бутун жараён-
нинг ипидан игнасигача тушуниш им-
кониятидан маҳрум бўлди. Фирма 
эгасининг қарорлари муносиб шак-
лга келтирилган ва якунан тизимни 
мувофиқлаштириш билан банд бўлган 
мутахассислар томонидан назорат 
қилинган. Шу тарзда эгалик ҳуқуқига 
эмас, балки интеграция жараёнини 
бошқаришга таянган янги маъмурий 
элита вужудга келди. Бошқарувчининг 
ҳокимияти кучайгани сари акционер-
лар ўз мавқеини йўқотиб борди. Ком-
паниялар аста-секин йириклашди. Ои-
лавий мулк сони кўпайиб бораётган 
акциядорлар орасида тақсимланиб 
борди, уларнинг (акциядорларнинг) 
кўпчилиги 
эса 
тадбиркорликнинг 
ўзига хос томонлари тўғрисида уму-
ман тасаввурга эга эмасдилар. Акци-
ядорлар аксарият ҳолларда нафақат 
фирманинг кундалик ишлари, бал-
66
ИҚТИСОДИЙ НАЗАРИЯ ВА МАКРОИҚТИСОДИЁТ / 
ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА

---