Иқтисод вА молия / экономика и финансы №2, 2011 20 ИҚтисодий назария / экономическая теория

Харажатлар усули
якуний фойдала-
ниш усули деб ҳам юритилиб, унда ЯиМни 
МАКРОИҚТИСОДИЙ БАРҚАРОРЛИК 
КЎРСАТКИЧЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ЎЗБЕКИСТОНДАГИ 
ДИНАМИКАСИ
А.Набихўжаев
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт 
вазирлиги бўлим бошлиғи, и.ф.н., доцент
Ю. шеров
п. Султонов
Мамлакатимиз 1991 йилда мустақилликка эришгандан сўнг 
иқтисодиётнинг барча соҳаларида иқтисодий ислоҳотлар изчиллик 
билан жадал суръатларда амалга оширила бошланди. Жаҳон мамла-
катлари миллий хўжаликлари билан интеграциялашиш жараёнида 
бугунги кунда мамлакатимиз иқтисодиётининг барча жабҳаларини 
изчиллик билан модернизация қилиш тараққиётимизнинг муҳим 
омилларидан биридир.

---

ИқТИСОД вА мОЛИЯ / ЭКОНОмИКА И ФИНАНСы
№2, 2011
21
ИҚТИСОДИЙ НАЗАРИЯ / ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ
ҳисоблаш учун якуний маҳсулотларни сотиб 
олишга қилинган барча харажатлар ўзаро 
қўшиб чиқилади:
ЯиМ = C + G + I +x
n
Бу ерда:
Уй хўжаликларининг пировард истеъмол 
харажатлари (С):
а) узоқ муддат фойдаланиладиган истеъмол 
буюмлари сотиб олишга;
б) кундалик фойдаланиладиган истеъмол 
буюмлари сотиб олишга;
в) истеъмол хизматлари тўловига.
Товар ва хизматларни харид қилиши учун 
давлатнинг жорий харажатлари (G):
Бу гуруҳ харажатларига маҳаллий ва марка-
зий бошқарув ҳокимияти идоралари томони-
дан корхоналарнинг пировард маҳсулотлар ва 
ресурслар хариди, давлат корхоналарида банд 
бўлган ходимларга тўланадиган меҳнат ҳақи 
харажатлари киритилади. Лекин шу ўринда 
таъкидлаш лозимки, бу харажатларга давлат 
трансферт тўловлари киритилмайди.
Ялпи инвестиция харажатлари (I):
а) асбоб-ускуналар, машиналарни якуний 
сотиб олишга;
б) корхоналар, иншоотлар, турар-жой 
биноларини қуришга сарфланган;
в) моддий айланма маблағлар заҳира-
ларининг ўзгариши.
Соф экспорт (Х
n
):
мамлакатнинг экспорт 
ва импорт операциялари бўйича харажатлар 
ўртасидаги фарқ.
ЯиМни даромадлар бўйича аниқлашда 
якуний маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёнида 
резидент-ишлаб чиқариш бирликлари 
томонидан, қўшилган қийматлар ҳисобидан, 
тўланган бирламчи даромадлар қўшиб 
чиқилади.
ЯиМ = Tn +W+R
Бу ерда:
Tn - билвосита солиқлар (қўшилган қиймат 
солиғи, акцизлар, божхона божлари) ва субси-
диялар ҳажмлари ўртасидаги фарқ;
W - хусусий ва давлат компанияларининг 
ёлланма ишчиларга ҳисоблаган барча турдаги 
меҳнат ҳақи тўловларининг номинал миқдори 
ва унга қўшув - иш берувчилар томонидан иш 
ҳақи фондига нисбатан ҳисобланиб тўланадиган 
ижтимоий суғурта ажратмалари.
R - Корпорацияларнинг соф фойдаси (р
1
) + 
нокорпоратив корхоналар соф даромадлари(р
2
) 
+амортизация (А);
МҲТга кўра миллий иқтисодиёт ривожла-
нишини таҳлил этиш учун ЯиМ кўрсаткичидан 
ташқари яна бир қатор кўрсаткичлардан ҳам 
фойдаланилади. Булар - ялпи миллий даро-
мад (ЯМд), ялпи эгаликдаги миллий даромад 
(ЯЭМд), соф ички маҳсулот (СиМ), соф миллий 
маҳсулот (СММ), соф миллий даромад (СМд), 
шахсий даромад (Шд), шахсий ихтиёрдаги 
даромад (Шид) кўрсаткичларидир.
ЯиМ ва ЯМд кўрсаткичлари ўртасидаги 
фарқни қуйидаги формула кўринишида тас-
вирлаш мумкин:
ЯМд = ЯиМ + мамлакат резидентлари 
томонидан хориждан олинган омил 
даромадлари - норезидентларнинг 
мамлакатдан хорижга жўнатган омил 
даромадлари.
ЯЭМд = ЯМд + мамлакатга хориждан 
олинган трансфертлар – чет эл мамлакатларига 
берилган трансфертлар.
Соф ички маҳсулот (СИМ)
ва 
Соф миллий 
даромад (СМД)
кўрсаткичлари ЯиМ ва ЯМд 
кўрсаткичларидан амортизация (асосий 
капитал истеъмоли) суммаси миқдорига фарқ 
қилади. 
СиМ = ЯиМ - А
СМд = ЯМд - А 
Соф миллий даромадни аниқлаш учун соф 
ички маҳсулотдан билвосита солиқларни 
айирамиз: 
Мд = СиМ – билвосита солиқлар
Шахсий даромадни аниқлаш формуласи 
қуйидагича:
Шд = СМд -[иСА (ижтимоий суғурта ажрат-
малари) + Т (билвосита солиқлар) + корпорация 
фойдасига соликлар) + (Корпорацияларнинг 
тақсимланмаган фойдаси + бизнеснинг фоиз 
даромадлари] + трансферт тўловлари + фоиз-
лар кўринишида олинган шахсий даромад.
Шахсий даромаддан аҳоли тўлайдиган 
даромад солиғи, мулк солиғи ва айрим носолиқ 
тўловларини айириб ташлаб шахсий ихтиёри-
даги даромад (Шид) кўрсаткичи топилади.
Шид уй хўжаликлари томонидан истеъмол 
(C) ва жамғариш (S) учун йўналтирилади:
Шид =C + S
иқтисодиётда доимий инфляция жара-

---