Иқтисод ва молия / экономика и финансы 015, Хошимов П. З., Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети Иқтисодиёт факультети «Иқтисодиёт назарияси»

1-жадвал. Ижтимоий таъминотнинг турли унсурларини қўллаётган мамлакатлар сони (147 та 
мамлакат бўйича)
1
Суғурта ва ёрдам турлари
Йиллар
1940 1949 1958 1967 1977 1987 1997
Ижтимоий суғурталаш ва таъминотнинг алоҳида 
турлари
57
58
80
120
129
141
146
Қарилик, ногиронлик бўйича пенсия таъминоти ва 
боқимандалик нафақалари
33
44
58
92
114
130
139
Умумий касалликлар ва бола туғилиши билан 
боғлиқ меҳнат лаёқати йўқотишларини суғурталаш
24
36
59
65
72
84
87
Ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисалардан ва касб 
касалликларидан суғурталаш
57
57
77
117
129
136
139
Ишсизлик суғуртаси
21
22
26
34
38
40
46
Оилага ёрдам кўрсатиш
7
27
38
62
65
63
66
72
МЕҲНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯ / РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

---

ИҚТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 3
бир тизимда бирлаштириб, турли мо-
лиявий механизмлар асосида амал 
қилади. Ижтимоий суғурталаш тизими 
ҳозирги вақтда иқтисодиёт субъектла-
ри томонидан ишлаб топилган даро-
мадларни келажакда хатарли вазият 
юзага келган пайтга қайта тақсимлаш 
асосида амалга оширишни назарда ту-
тади. Корхоналар ва ишчилар бадал-
лари, паст ҳақ тўланадиган ишчилар 
учун солиқлардан бюджет дотация-
лари ижтимоий суғурталаш тизимини 
молиялаштириш манбаи ҳисобланади. 
Ижтимоий ёрдам ва ижтимоий хизмат 
кўрсатиш тизими бюджет маблағлари, 
яъни солиқлар ҳисобига жамғарилган 
маблағларни қайта тақсимлаш меха-
низми асосида амалга оширилади.
Ижтимоий ҳимоялашнинг замо-
навий тизимига меҳнат бозори ин-
ститутлари ҳам киради: энг кам иш 
ҳақи институти, ижтимоий шериклик 
институти ҳамда аҳоли бандлигига 
кўмаклашиш давлат фаол дастурлари.
Бундан ташқари, ривожланган мам-
ла катлардаги миллий стандартлар 
таълим, соғлиқни сақлаш, уй-жой 
коммунал хизматлари кўрсатиш, ат-
роф-муҳит ва ахборот макони билан 
боғлиқ. Ҳозирги замон ривожланган 
иқтисодиётида ижтимоий ҳимоялаш 
услубий тамойиллари кенг маълум ва 
оғишларсиз амал қилмоқда. Фаровон-
лик давлатлари ва либерал ижтимоий 
давлатлар барча учун ягона бўлган 
тамойиллар билан эмас, балки қатор 
тамойилларнинг устуворлиги билан 
фарқланади. Шунингдек, фаровонлик 
давлатлари учун бирдамлик тамойи-
ли ва мос равишда, қайта тақсимлаш 
механизми, либерал давлатлар учун 
эса суғурталаш тамойили ва ижтимо-
ий хатарларни молиялаштиришнинг 
суғурталаш механизмлари устувор 
ҳисобланади (2-жадвал). Тарихий ри-
вожланишнинг турли даврларида ти-
зим белгиларининг бирлиги сақланиб 
қолган шароитда турли тамойиллар 
биринчи ўринга сурилиши мумкин. 
Ўтган асрнинг охирги йиллари-
да ва ҳозирги даврнинг бошларида 
кўплаб мамлакатлар аҳолини ижти-
моий ҳимоялашни ташкил қилишда 
мураккаб муаммоларга дуч келдилар. 
Шу билан боғлиқ равишда ижтимоий 
ҳимояланганликнинг юқори даражаси 
иқтисодий мақсадга мувофиқлик ва 
самарадорлик билан уйғунлашувини 
таъминлаш учун ижтимоий ҳимоялаш 
тизимини фаол назарий тадқиқ этиш 
ва амалда ислоҳ қилиш олиб борил-
моқда. ХХ асрнинг охирларида ри-
вожланган мамлакатлар ижтимоий 
ҳи моясининг амал қилиши ва турмуш 
сифати миллий стандартларининг 
шакл ланишида устуворлик сифатида 
қуйидаги тамойилларни илгари суриш 
ягона тенденцияси пайдо бўлди.
1. Қайта тақсимлаш молиявий ме-
ханизмидан суғурталаш ва ижтимо-
ий суғурталаш молиявий механизми 
тамойилининг устуворлиги. Кўпгина 
мамлакатлар ижтимоий суғурталаш 
фондидан суғурта тўловлари шакли-
даги қатор нафақаларни ўтказиш 
йўли билан бюджет харажатлари ни 
қисқартиришга ҳаракат қилмоқдалар 
(Японияда оиланинг кекса аъзола-
рига қараш нафақаси, Канадада ҳоми-
ладорлик ва туғруқ нафақаси суғурта 
тўловлари қаторига ўтказилди).
73
МЕҲНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯ / РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

---