Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific reports

ILMIY AXBOROTNOMA 
FILOLOGIYA 2016-yil, 2-son 
Ushbu maqolada ana shu masalaga doir kuzatishlar bayon etilgan, mavjud materiallar manbalar 
asosida tahlil qilingan. 
Kalit so‘zlar: o‘tovsozlik sohasi, yasama termin, affiksatsiya usuli, arxaik affiks, tasnif. 
 
Kirish. Terminlar ilm-fan, texnika, san’at, inson faoliyati boshqa sohalarining mutaxassislar 
doirasida keng qo‘llanadigan maxsus nomlari bo‘lishi barobarida, sistemalilik, kontekstga bog‘liq 
emaslik, qisqalik, bir ma’nolilik, aniqlilik, oddiylik, tushunarlilik, tatbiq etilganlik darajasi kabi 
xususiyatlarga ega. 
Olib borilgan tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, terminologik sistemalar tarkibidagi terminlarning 
yasalish usullarini o‘rganish asosiy vazifalardan biridir. To‘g‘ri, yasalish masalasi umumadabiy tilda ham mana 
shunday o‘rin tutadi. Shuni e’tiborga olish lozimki, leksema va terminlarning yasalishida bir qadar farqli jihatlar 
mavjud.
Ushbu maqolada o‘tovsozlik leksikasiga oid arxaik terminlar va ularning o‘ziga xos xususiyatlarini 
ko‘rsatib berish orqali terminlar shakllanishining etnolingvistik, etimologik jihatlarini yoritishdan iborat 
masalalarga e’tibor qaratiladi. 
Tadqiqot metodlari. Ushbu ishda mavzu talabidan kelib chiqqan holda, qiyosiy-tarixiy, tavsifiy va 
tasniflash metodlaridan foydalaniladi. Uning obyektini tarixiy, zamonaviy leksikografik manbalar va og‘zaki nutq 
materiallari tashkil etadi. 
Tadqiqot natijalari va ularning muhokamasi. Umumadabiy tilda leksemalarning yasalish imkoniyatlari 
anchagina keng. Leksemalar besh xil usul bilan hosil qilinadi. Terminlarning yasalish imkoniyatlari esa bir qadar 
chegaralangan: terminlar, asosan, to‘rt xil usul bilan yasaladi. Shu bilan birga, ta’kidlash lozimki, 
tushunchalarni ifodalash borasida terminologik tizimlarda umumadabiy tilga nisbatan o‘ziga xos bir ustunlik 
ham bor: terminologik tizimlarda birikma terminlarning o‘rni benihoya katta. Binobarin, uning yasalish 
vositalarini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. 
O‘tovsozlik qadimiy madaniy meros sifatida to‘liq takomil topgan. Binobarin, bu soha 
terminlarining yasalishida hozirgi yasama terminlar deyarli uchramaydi. Biroq XXI asr o‘tovining 
yangi shakli ham paydo bo‘lganligi (O‘tov va o‘tovsimon uylarning modernizatsiyalashgan 
shakllaridan turli mintaqalarda foydalanilmoqda. Zamonaviy o‘tovlarning taxta ustiga 
o‘rnatilayotgani, ularning ichiga yangi mebellarning qo‘yilayotgani, elektr yoritqichlardan 
foydalanilayotgani (va b.) bu tizimga ham yangi terminlar kirib kelishiga yo‘l ochishi tabiiy hol. 
Chunki bu jarayonda qo‘llanayotgan materiallar oldingilaridan farq qiladi. Masalan, keraga, uvuq, 
erganak yog‘ochlari o‘rnida metall materiallardan foydalanilganligi ham shundan dalolatdir. Shu bilan 
bir qatorda, zamonaviy isitish tizimi, to‘shanchilar, shkaf va boshqalarning qo‘llanayotgani ham 
ma’lum. Aslida, S.Xarkova tadqiqotlarida ko‘rsatilishicha, o‘tov mebellari unchalik ham ko‘p emas 
[Qarang: altaica.ru]. 
Ma’lumki, “terminologiyaning o‘ziga xos xususiyatlari shundaki, adabiy tilda birmuncha 
kammahsul bo‘lgan affiks terminologiyada yoxud uning biror tizimida faol bo‘lishi yoki aksincha 
holat kuzatilishi mumkin” [1, 70].
O‘tovsozlik leksik sistemasida qo‘llanuvchi kammahsul, biroq xarakterli bo‘lgan affikslar 
mavjud. Quyida shulardan ayrimlari masalasiga to‘xtalib o‘tamiz: