Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific reports

–dirik affiksi. “Oltoy tillaridagi mushtarak maishiy leksika tadqiqi” mavzusidagi ishida Sh. 
Usmanova ushbu affiks va uning etimologiyasi haqida so‘z yuritib, quyidagi asosli xulosalarni bayon 
etadi: “Turkiy tillarning maishiy leksikasida -turuk// -duruk keng tarqalgan so‘z yasovchi affikslardan 
biri sanalib, quyidagi semantik guruhlarni vujudga keltiradi: a) kiyim-kechak va ularga yordamchi 
buyum (aksecsuar) nomlarini ifodalaydi: bojunturuq// mojunturuk “yoqa, sharf” < bojun// mojun 
“bo‘yin”; 
eğindirik “nakidka” < eğin “egin”; tabandïrïk “yog‘ingarchilikda kiyiladigan ayollarning 
yog‘och oyoq kiyimi” < taban “oyoq kiftining orqa ost qismi”; b) ro‘zg‘or buyumlari nomini 
ifodalaydi: kašïldïrïk “qoshiqlarni solish uchun devorga o‘rnatilgan moslama” < kašïk “qoshiq”, 
täbälderek “to‘qish dastgohining tepkisi” < täb- “tepmoq”. Fikrimizcha, -turuq// -duruq affiksi dastlab 
“bog‘ich” ma’nosida qo‘llanilgan mustaqil so‘z bo‘lgan va u proto-turk tilidagi *tur “o‘ramoq”, 
“bog‘lamoq” fe’lidan rivojlangan” [2, 38]. 
“Devonu lug‘otit turk” materiallariga ko‘ra, ot+fe’l+so‘z yasovchi qolipi tur fe’lidan so‘ng 
qo‘shimcha qo‘shilib, quyidagi ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qilgan:
-o‘rnashmoq (biror narsa o‘rnashgan joy) (masalan, bo‘yinturuq, saqalduruq);
-paydo bo‘lmoq (masalan, tuman turdi) [3, 23];
-ta’kid (masalan, ol tash turur – u toshdir. Ul qush turur - u qushdir...) [3, 13];
100 

---

ILMIY AXBOROTNOMA 
FILOLOGIYA 2016-yil, 2-son 
-ko‘chma ma’noda oriqlamoq (masalan, at turdi – ot oriqladi) [3, 196] singari ma’nolarni 
ifodalovchi turli shakllar qo‘shilganda o‘rnashtirilgan (ko‘zga, soqolga, bo‘yinga va sh.k.) narsaning 
nomi bilan birga keluvchi komponent. 
Mazkur affiksli so‘zlar “Devonu lug‘otit turk” asaridagi ma’lumotlarga tayanadigan bo‘lsak, 
quyidagi sohalarga oidligi kuzatiladi: 
Hunarmandlik termini: Tizildÿrÿk – maxsining boshiga bezak uchun qadaladigan silliq, 
yaltiroq chaqalar [3, I, 482]; Bojunduruq – bo‘yinturuq. U yog‘ochdan maxsus shaklda yasalib, 
qo‘sh ho‘kizlarning bo‘yinlariga solinadi [3, III,194]. Bu misolga ko‘ra ham bojun (ot)+ dur (tur) 
(fe’l)+ uq (yasovchi) = ot. 
Farmatsevtikaga oid termin: K