|
ILMIY AXBOROTNOMA PSIXOLOGIYA 2019-yil, 6-son
173
- bundan tashqari hamkasbining taqdiri bilan bog‘liq bo‘lgan muhim hujjatni tasodifan buzib qo‘yib uni
yashirishlariga uringan vaziyatda (60% yoshi kattalarda va 28% yoshlarda kuzatiladi).
Katta yoshdagi insonlarning yoshlarga nisbatan aybdorlik hissini boshdan kechirishga moyillik darajasi
yuqoriroq ekanligini shu bilan tushuntirish mumkinki, katta yoshdagi inson shaxs sifatida ko‘proq darajada
ijtimoiy yetilgan, amalga oshirgan xatti-harakatlari va ularning oqibatlari uchun javobgarlikni bo‘yniga olishga
ko‘proq darajada moyilligi bilan yoshlardan farq qiladi.
I.A.Belik ma’lumotlariga ko‘ra, yetuklik yoshidagi (30-55 yoshlarda) insonlarda aybdorlik kechinmasi
shaxsiy cheklanganlikni anglash, boy berilgan imkoniyatlar va yaqinlarini yo‘qotish bilan bog‘liq; yoshlarda
(19-23 yoshda) – boshqa insonlarni xafa qilganlik yoki o‘zi hurmat qilgan odamlar ishonchini oqlamaganlikka
bog‘lanadi [2,379-392].
Hayotda ayollar aybdorlik hissini aksariyat hollarda va jadallik bilan boshdan kechirishadi. Bir qator
tadqiqotlarda (Merisca Bybee, 1994; Zahn-Waxler, Cole, Barrett, 1991) aniqlanishicha aybdorlik hissini boshdan
kechirish bilan bog‘liq emotsional buzilishlar, jumladan, depressiya, anoreksiya va boshqalar erkaklarga nisbatan
ayollarda ko‘proq kuzatilar ekan. Yuqoridagi fikrni rus tadqiqotchilaridan S.B.Gornayeva hamda
T.N.Smotrovalar ham ma’qullashib, ayollar erkaklarga nisbatan aybdorlik hissini kechirishga ko‘proq darajada
moyil deb ta'kidlashadi. Masalan, o‘ziga yaqin insonini xafa qilib qo‘yishganida ayollar erkaklarga nisbatan
ko‘proq darajada aybdorlikni his qilishadi (35% ayollarda va 10% erkaklarda). Odatda ayollarni emotsional,
sergap va yon beruvchan deb hisoblashsa, erkaklarda aql-idrokka asoslanib ish qilish va o‘z hissiyotlarini
atrofdagilarga ko‘rsatmaslikka harakat qilish ustunlik qiladi deb hisoblashadi. Bundan kelib chiqib aytishimiz
mumkinki, hattoki aybdorlikni his qilishga majbur qiladigan biror-bir hatti-harakatni amalga oshirishganlarida
ham erkaklar bu hisni yashirishga yoki uni siqib chiqarib tashlashga moyil bo‘lishadi [2,367-384].
Ayollar ko‘pincha aybdorlikni og‘ir emotsional kechinmalar bilan, ruhiy azoblar bilan bog‘lashadi, ular
o‘z-o‘zlarini ayblashga, o‘z xatti-harakatlarini oqlashga va afsuslanishga moyil bo‘lashadi. Xuddi shunday
holatda erkaklarning ko‘pchiligi aybdorlik kechinmasini keltirib chiqargan vaziyatni o‘ylamaslikka va uni
unutishga harakat qilar ekanlar.
Ayollar ko‘p holatlarda aybdorlikni o‘z yaqinlariga yetarlicha e’tibor qaratmaganlarida, ularga
e’tiborsizlik qilganlarida, o‘z yaqinlarini xafa qilganlarida yoki ko‘nglini og‘ritib qo‘yganlarida, atrofdagilar
yordam surab murojaat qilishganda ularga rad javobini berganlarida boshdan kechirishadi. Erkaklar esa shaxsiy
cheklanganlikni anglaganlarida hamda jahli chiqqan vaqtda o‘zini tutolmay qolganlarida keyinchalik o‘zini
aybdor his qilishadi.
Biz xuddi shu masala yuzasidan, ya’ni aybdorlik hissini boshdan kechirishdagi gender va yoshga oid
farqlarni aniqlash bo‘yicha bir qator tadqiqot ishlarini amalga oshirdik. Tadqiqot obyekti sifatida SamDU
psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti psixologiya yo‘nalishi 4-bosqish talabalari hamda jismoniy tarbiya
yo‘nalishi maxsus sirtqi bo‘lim talabalri tanlab olindi. Psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti 4-bosqich
talabalaridan jami 72 nafar talaba, ulardan 34 nafari o‘g‘il bolalar, 38 nafari qiz bolalar, jismoniy tarbiya
yo‘nalishi maxsus sirtqi bo‘lim talabalaridan 67 nafar talaba, ulardan 34 nafari erkaklar, 33 nafari ayollardan
iborat edi. Biz ularga birinchi navbatda “Siz o‘z yaqin insoningizni xafa qilib qo‘yganda, o‘zingizni aybdor his
qilasizmi?” degan savol bilan murojaat qildik, ular ushbu savolga “yo‘q”, “gohida”, “tez-tez”, “deyarli har
doim”, “har doim” degan variantlardan birini tanlab javob qaytarishlari kerak edi va biz ulardan quyidagicha
javoblar oldik, psixologiya yo‘nalishi 4-bosqich talabalaridan:
Jismoniy tarbiya yo‘nalishi maxsus sirtqi bo‘lim talabalarida o‘tkazgan tadqiqotimizda esa quyidagi
natijalar olindi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
