Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

yoz – 
harakat ifodasini beruvchi kauzaoperand, 
dir – 
kauzaoperator. Biroq harakat bilan kauzativ operator munosabatga kirishishi uchun 
kauzator, 
ya’ni harakatni bajarishga undovchi shaxs ham muhim rol o‘ynaydi. Kauzativ, o‘z navbatida, ijrochiga 
qaratilgan bo‘ladi. Demak, ayni paytda, 
kauzator + kauzaoperand + kauzaoperator + ijrochi 
o‘rtasidagi bog‘lanishni ko‘ramiz. Bu o‘rinda til birliklarining paradigmatik qator sathida 
mikrosintagmatik munosabatga kirishuvi jarayoni shakllanayotganini ham kuzatamiz. Kauzativlikning 
maxsus qo‘shimchalar bilan hosil bo‘lishini esa morfologik kauztsiyaning affiksatsiya usuli deb 
organsak to‘g‘ri bo‘ladi. 
Morfologik kauzatsiyaning affiksatsiya usuliga fe’lning buyruq-istak maylini hosil qiluvchi 
shaklini ham kiritishimiz mumkin. Chunki fe’lning bu shakli orqali buyurish, iltimos, maslahat, istak 
kabi ma’nolar ifodalanadi:
–Yaxshi. Va’da ham berayin, ammo sen unashmay tur 
(A. Qodiriy. O‘tkan kunlar). 
Keltirilgan misolda 
berayin, unashmay tur 
kabi fe’llarning ishtirok etayotganligini kuzatamiz. 
Bunda 
berayin 
so‘zidagi 
ber 
fe’li kauzaoperand bo‘lib, 
-ay 
affiksi kauzaoperator vazifasida kelmoqda. 
Natijada 
beray 
kauzaderivati orqali so‘zlovchining o‘z-o‘iga bo‘lgan da’vati anglashiladi. Boshqacha 
aytganda, kauzatorning kauzatsiyalash xususiyati o‘z ustida amalga oshadi. 
-in 
qo‘shimchasi ham 
kauzaoperator hisoblanadi, biroq u mustaqil ravishda kauzaoperandga birika olmaydi. U 
kauzaoperandga birika olmasa-da, asosiy operatorga qo‘shilib, kauzativlik ma’nosini kuchaytirish 
uchun xizmat qiladi. Shu bois bunday operatorni 
yarimfunksional kauzaoperator
deb ataymiz. 
Kauzaoperator bilan birgalikda yarimfunksional kauzaoperatorning birikuvidan 
ustkauzativlik 
ma’nosi 
shakllanadi. 
Uchrashmay tur 
fe’li esa ikki operanddan iborat bo‘lib, birinchi operandga birikib 
kelayotgan ravishdoshning 
-y 
shakli orqali ifodalangan operator operandlarning o‘zaro munosabatini 
shakllantiradi. Mazkur kauzativ qurilmada
 
ikkinchi operand tasarrufida real ifodalanmagan nol 
operator mavjud bo‘lib, u kauzativ ma’noni yuzaga chiqarishga xizmat qiladi. Bunda kauzatsiyalash 
kauzator orqali harakat ijrochisiga yuklanadi.
Bundan tashqari, affiks shaklidagi 
-chi 
yuklamasining kauzativlikni hosil qilishi ham 
morfologik kauzatsiyaning tekshiruv obyekti hisoblanadi. Zero, mazkur yuklama, o‘z navbatida, 
buyruq, do‘q, iltimos, qistash, ta’kid, uqtirish ma’nolarini bildirishga xizmat qiladi. Ushbu ma’no 
ifodalari esa, shubhasiz, kauzativlik tushunchasi bilan bog‘lanadi.
 –Bir so‘zlig‘ingizni qo‘ying, er; o‘zi aslzoda, loaqal bir og‘iz o‘g‘lingizga aytib o‘tishka 
va’da bering-chi, - dedi 
(A. Qodiriy. O‘tkan kunlar).
Ushbu misolda 
va’da bering-chi
murakkab fe’li mavjudligini ko‘ramiz. Bu holatda fe’l 
bo‘lmagan so‘z bilan fe’lning birikuvini ta’minlovchi 
-ni
belgisiz operatori ikki operandni derivatsion 
munosabatga kiritmoqda. Mazkur fe’lni murakkab deb atashimizning boisi shundaki, birinchidan, fe’l 
bo‘lmagan so‘z bilan fe’lning derivatsion munosabatidan semantik jihatdan ko‘chma ma’nodagi 

---