ILMIY AXBOROTNOMA
PSIXOLOGIYA
2017-yil, 4-son
160
Keywords:
sportsmen, competition, work able ness, endurance, quickness, power, in herd of
psychological situation, fearful, fever of sport, the trainer of sports, the nrethads and solution from
state of stress.
Sport boshqa faoliyat turlaridan oʻz sub’yekti his-tuygʻularining oʻta junbushga kelishi va
kuchli hayajonlanishi bilan farqlanadi. Sportdagi bellashuvlar, olishuvlar,
ularda faqat kuchli
ta’sirlanishni vujudga keltiribgina qolmasdan, musobaqada ishtirok etayotgan juda koʻp
qatnashuvchilarda, jumladan, tomoshabinlarda ham hayajonlanish, xursandlik va xafa boʻlish kabi his-
tuygʻularni vujudga keltiradi. Turli xil sport musobaqalari millionlab kishilarni oʻziga jalb qila oladi
hamda kishilarda mavjud boʻlgan eng yuksak his-tuygʻularni uygʻotib yuboradi.
Sportchilardagi emotsional harakatlar sport musobaqalari jarayonida vujudga keladi.
Harakatning kuchlanish dinamikasi raqib bilan musobaqalashishda katta kuchlanish va qiyinchiliklarni
yengishda paydo boʻladigan irodaviy faollik, sportchining oʻz oldiga qoʻygan maqsadiga erishishida
koʻrinadi. Bularning barchasi sport faoliyati jarayonida paydo boʻladi. Yuqori kuchlanish bilan
emotsionallik holatning oʻzgarishi: xursandchilik bilan xafagarchilikning almashinib turishi yoki
aksincha, qarama-qarshi oʻzgarish, ya’ni gʻazablanish oʻrnini yana gʻalabaga ishonch, xursandchilik,
yaxshi kayfiyat va boshqa emotsional xususiyatlar egallashi tabiiy holatdir. Aynan shu holat sportchi
ruhiy holatini boshqarish muammolarini keltirib chiqaradi.
Sportchilarda mashq va musobaqa jarayonidagi oʻzgarishlardan: yurak faoliyati, nafas olishdagi
farqlar, har xil ogʻriqlar, chidamsizlik, noxush tuygʻular, koʻp terlash
muskullardagi biotoklar,
endokrin reaksiyalar bilan bogʻliq turli xil emotsional oʻzgarishlar aniqlangan. Sport insondagi faol
ruhiy koʻtarinkilik va xafagarchilikni, sportchining emotsional tayyorgarligini, butun organizmidagi
bor imkoniyatlarni musobaqa jarayonida namayon etish imkonini beradi. Sportchining emotsional
holatini startdan oldin yuqori darajaga koʻtarilishi (masalan, uzoq va qisqa masofaga yuguruvchilarda,
bokschilarda), muskullarining katta tezlikda ishlashi natijasida yurak urishi tezlashadi, tomirlaridagi
qonning yurishi tezlashadi.
Shuningdek, aniq faoliyat jarayonida vujudga kelgan his-tuygʻular
bajariladigan harakatlar natijasiga katta ta’sir etadi. Bu sportchining ishchanligini oshiradi,
organizmining faoliyat jarayonini tezlashtiradi, sportchining xulq-atvorini yaxshilaydi, ichki harakat
motivlarini oʻstiradi, musobaqada gʻalabaga erishishini ta’minlaydi. Sportchining kuchlanishli
emotsional tuygʻulari va musobaqalarga ruhan tayyorgarligi turli sport oʻyinlari va jismoniy mashqlar
jarayonida shakllanib boradi. Shuningdek, sportchilarda oʻrinli gʻazablanish yoki magʻrurlik va
toʻgʻrilik kabi sifatlarning kamol topishi ularda musobaqalashish ishtiyoqini oshiradi.
«Sport psixologiyasi» fani sportchilarning mahoratini shakllantirish, musobaqalarda qatnashish
imkoniyatini vujudga
keltirish va kengaytirish, musobaqalarga ruhan tayyorlash uslublarini ishlab
chiqishda faol ishtirok etadi. Shu jarayonda sport fanlari bilan hamkorlikda, quyidagi muammolarning
ilmiy-nazariy, psixologik asoslarini ishlab chiqadi:
1) sportchilar ruhiyatiga sport faoliyatining ta’sirini oʻrganish;
2) sportchilarda yuqori ishchanlikni vujudga keltirish hamda musobaqa jarayonida oʻzini-oʻzi
boshqarish, chidamlilikni oshirish uslublarini ishlab chiqish;
3) sportchining musobaqadan oldingi va musobaqa jarayonidagi ruhiy holatini oʻrganish;
4) noqulay ruhiy holatdan, vahimadan chiqib ketish uslublaridan foydalanishga odatlantirish.
Sportchilar oʻtgan sport musobaqalarida qoʻlga kiritgan gʻalabalari bilan xotirjam boʻlib
qolmasdan, muntazam ravishda oʻtkaziladigan sport mashgʻuloti va musobaqalarida yuqori
koʻrsatkichlarga erishish uchun oʻzlarini ruhan tayyorlab borishlari lozim. Sport amaliyotining keyingi
natijalariga ilmiy asosda yondashilsa, sportchining oldingi musobaqalarda koʻrsatgan natijalariga
qarab, uning yaqin kunlarda boʻladigan musobaqalarda qanday koʻrsatkichlarga erishishi haqida hech
qaysi mutaxassis aniq xulosa chiqarishga ojizlik qiladi. Musobaqalarda
yaxshi natijalarga erishib
yurgan sportchilar odatda oʻzlarini kuchli sportchilar qatoriga qoʻyadilar. Biroq, kutilmaganda shu
kuchli sportchi bilan birga mashq qilib yurgan, sport musobaqalarida biror marta ham yaxshi natijaga
erisha olmagan sportchi bir qancha vaqt oʻtgandan soʻng musobaqalarning birida yuqori natijaga
erishib, kuchli sportchilar qatoridan joy oladi. Bunday hodisalar sport sohasida tez-tez uchrab turadi.
Binobarin, murabbiydan har bir sportchi bilan bir xil munosabatda boʻlishga odatlanish, ularga
koʻzlangan maqsadga erishish yoʻllari haqida bir xil toʻgʻri koʻrsatma va maslahatlar berib borish talab
qilinadi. Murabbiy sportchida shunday ishonch tugʻdirmogʻi lozimki, sportchi jismoniy mashq va
