Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal 2020-yil, 2-son (120) gumanitar fanlar seriyasi

Keywords
: design, designer, culture, values, aesthetics, beauty, material space, criteria, creativity 
Dizayn madaniy hayotning tarkibiy qismi bo’lib u inson aqliy va jismoniy mehnati asosida vujudga 
kelgan moddiy va ma'naviy ne'matlarda inikos etadi. Dizayn ob'ektlari shaklini yaratish dizaynerlik 
faoliyatining asosi, mazmuni bo’lib faqat estetik jihat bilan chegaralanmaydi, balki uning insoniy faoliyat 
uchun kerakligi, yaroqliligi, qo’llanishi, zararsizligi, maqsadga muvofiqligini ham e'tiborga oladi. Mana 
shu jihat uning mohiyatini ochib beradi. Chunki dizaynda har bir predmet; 
funktsional – buyumning texnik maqsadini va insonning utilitar talablarini oldindan aniqlab inson 
uchun kerakli, qulay, foydali xususiyatiga binoan; 
konstruktiv-texnologik materialning fizik va mexanik xususiyatlari va shakl konstruktsiyasini 
oqilona ifodalashi, ekologik xavfsizligi; 
estetik – jamiyatning estetik ideallariga mosligi, narsa va buyumlarning chiroyli, badiiy, estetik 
ta'sirchanligiga ko’ra vujudga keladi. Agar predmetning funktsional jihatga e'tibor qaratilib estetik jihatiga 
e'tibor berilmasa mahsulot xaridor e'tiborini tortmasligi, konstruktiv jihatiga e'tibor berilmasa inson sog’liqi 
uchun ziyon keltirishi mumkin. Ular bir-biri bilan o’zaro bog’liq, shuningdek har biri alohida o’ziga xos 
namoyon ham bo’ladi. Har qanday tovarni xaridorgir qiladigan xususiyatlar uning sifati, estetik shakli, 
chidamli, yaroqli, foydaliligidir. Go’zallik, badiiy-obrazlilik, narsa yoki buyumning shakliga tegishli bo’lib 
insonni jalb etadi, chidamli, yaroqli, foydaliligi uning amalda qo’llanishi jarayonida namoyon bo’lib 
boradi. Ular ikkisi birlashib mahsulot yoki buyumning tijoriyligini ta'minlaydi. Bizning qadriyatlar 
tizimimiz ham shu hodisalar bilan bog’liq bo’lib, atrofimizda bo’lgan narsa va buyumlar olamini ikki 
nuqtai nazarga ko’ra qadrlaymiz, moddiy-manfaatdorlik va ma'naviy jihatdan. Moddiy manfaatdorlik 
asosida qadrlashda narsa-predmetga nisbatan foydalilik va egalik qilish mezoni asosida yondoshiladi. 
Foydalilik dizaynda muhim xususiyatlaridan biri bo’lib, bevosita ob'ekt va sub'ekt o’zaro aloqadorligining 
natijasidir. Foydali deganda, avvalo, muayyan buyumning inson amaliy-manfaatdorlik (utilitar) talab-
ehtiyojlarini qondirishi nazarda tutiladi. qolaversa, foyda – narsa-buyumning muayyan qismida emas, balki 
predmetning yaxlit ko’rinishidagi, tugallangan holatidagi foydani anglatadi. “Har qanday narsa, ya'ni 
mahsulot yoki buyum foydalanishga noqulay bo’lsa va manfaat – ishga oidlik talablariga javob bermasa, u 
yaroqsiz deb hisoblanadi. Agar uy jihozi foydalanishga noqulay: asbob qo’lni og’ritadigan, mashina yoki 
dastgohni ishga solish noqulay va kam mahsulot beradigan, zargarlik buyumi ko’rimsiz bo’lsa, ular 
yaroqsiz qisoblanadi. Mahsulot shakli va uning alohida qismlarini hal etishda birinchi navbatda, shakl ko’p 
darajada uning foydalililik – ishga oidlik vazifasiga muvofiq kelishi kerak. Shuning uchun har qanday 
narsani loyihalashtirish uning zarurligi, manfaat keltirishi vazifalarini o’rganishdan boshlanishi kerak” [1. 
B. 81-82]. 
Dizayn sohasida foydalilik insonda axloqiy-estetik fazilatlarni birlashtirishga xizmat qilishi lozim. 
Chunki axloqiy nuqtai nazardan foyda ma'naviy qadriyat sifatida ham ko’riladi. Utilitarizm asosida shaxsiy 
qiziqish yotadi. Bu tamoyil ma'naviy fazilat sifatida inson faoliyatining maqsadga muvofiqligini anglash 
orqali yuzaga keladi. Foyda hatta-harakatlarning pirovard maqsadi sifatida ko’rinadi. Utilitarizm axloqi 
degan yo’nalish ma'naviylikni insonning real hayotiy qiziqishlari bilan bog’laydi. Demak, yaratilajak 
buyumlar yoki predmetlarni ishlab chiqarish kam xarajat talab etsa, inson manfaatlariga xizmat qilsa, 

---