|
ILMIY AXBOROTNOMA FALSAFA 2019-yil, 6-son
53
boshqarganda jamiyatda ijtimoiy adolat tamoyillari qaror topadi. Adolatsizlikka asoslangan, o‘z fuqarolari
haqida qayg‘urmaydigan davlat uzoq yashay olmaydi.
Muqimiy Muhammad Aminxo‘ja ibn Mirzaxo‘ja Mirfozil o‘g‘li (1850-1903) Qo‘qonda novvoy
oilasida tug‘ilib, boshlang‘ich maktabda tahsil ko‘rdi, keyin Qo‘qonda Nodira asos solgan “Hokim oyim”
va Buxorodagi “Mehtar Oyim” madrasalarini tugatdi.
Muqimiy Qo‘qon adabiy muhitining eng ilg‘or namoyandalaridan biri sifatida, eng avalo, yurt,
millat rivojlanish yo‘llari, ijtimoiy adolat, insonparvarlik, odamiylik kabi umuminsoniy qadriyatlarni o‘z
dunyoqarashi, ijodida keng ifodalangan. Muqimiy ijodida hayot haqiqati faqat yuzaki tomondan
yoritilmay, balki dolzarb ijtimoiy – siyosiy va umummilliy muammolar, badiiy ijod tamoyillari va usullari
orqali ifodalangan.
O‘zbek ma’rifatparvarlari jamiyat hayotini insonparvarlashtirish uchun mamlakatni ijtimoiy-
iqtisodiy, madaniy-ma’naviy qoloqlikdan olib chiqish zarur, deb hisobladilar. Buning uchun fuqarolarni,
bilimli ilmli qilmoq kerak, degan g‘oyani ilgari suradilar. Boshqacha aytganimizda, ma’rifatli insonni
shakllantirmasdan turib, jamiyatni insonparvarlashtirib bo‘lmasligi, o‘z navbatida, inson ruhiy-ma’naviy
kamoloti bilim, ilm bilan bevosita bog‘liq ekanligini tushuntirishga harakat qildilar. Eng muhimi, inson
o‘zligini bilmog‘i uchun bilimli, ilmli bo‘lishi zarurligini qayta-qayta takrorlaganlar. Bunday fikr-
mulohazalarni mashhur o‘zbek ma’rifatparvarlari Sattorxon Abdulg‘afforov va qo‘qonlik shoir Zokirjon
Xolmuhammad o‘g‘li Furqat qarashlarida ham ko‘rish mumkin.
“Inson, deb yozadi Sattorxon Abdulg‘affarov, tayyor bilim bilan tug‘ilmaydi. U bilimga asta-sekin
harakat natijasida erishadi. O‘z tabiatiga ko‘ra odam ulg‘ayishi bilan uning aql-idroki, qobiliyati ham
ko‘rish, eshitish natijasida kun sayin rivojlanadi, insonning aql-idroki o‘sgan sari, avvalo, o‘zining
kimligini bilishga harakat qiladi. Insonning asosiy burchi boshqa kishilarga foydali xizmat qilishdan iborat,
agar u o‘zini o‘zi bilmasa, bu burchni qanday ado etadi? O‘zini o‘zi bilish uchun qo‘l-oyoq, ko‘z, ochlik va
tashnalikni his qiluvchi boshqa ichki sezish organlari orqali olinadigan bilim odam uchun kifoya qilmaydi.
Agar biz shu orqali o‘zimizni bilamiz desak, yangilishgan va xato qilgan bo‘lamiz, chunki bunday bilimga
hayvonlar ham egadirlar. Agar biz shu bilim bilan kifoyalansak, ulardan hech farq qilmaymiz, biz
o‘zimizning qanday ekanligimizni, qaerdan kelib chiqqanligimizni va qaerga borishimizni, bu dargohga
nima uchun kelganligimizni, baxt va bebaxtlik nimadan iborat ekanligini bilishimiz zarur. Bularni bilish
uchun asosiy vosita ilmdir, ilmning turlari va boshqa fanlardir. Ilm olishning asosiy maqsadi-foydali xizmat
qilishdir”[3, 3, b].
Sattorxon Abdulg‘afforov fikriga asosan, jamiyatni insonparvarlashtirishning asosida ilm-fan,
ma’rifat yotmog‘i zarur. Ilm-fan jamiyat farovonligini, fuqarolar ruhiy-ma’naviy kamolatining garovidir.
Uning tushuntirishicha, ilm-fan taraqqiyotiga erishishning eng muhim vositasi-boshqa mamlakatlar, boshqa
xalqlar bilan do‘stona munosabatda bo‘lish, ular bilan turli madaniy-ma’rifiy aloqalarni rivojlantirishdir.
Furqat fikriga ko‘ra, jamiyatda ma’naviy qashshoq, nodon, galvars kishilarning ko‘payishi fojia,
ofatdir. Fan nodon va omi kishilar yo‘lini yorituvchi, ularni to‘g‘rilik tomon boshlovchi yo‘lchi yulduzdir,
ilm-fan qanchalik tez rivojlansa jamiyat a’zolarining orzu-umidlari shunchalik tez ro‘yobga chiqadi,
ma’naviy qashshoq odamlar soni kamayadi, ma’rifatli odamlar soni qancha ko‘p bo‘lsa, jamiyat hayoti
shuncha tez insonparvarlashadi, degan xulosaga keladi [4, 184-185, b].
XIX asrning ikkinchi yarmidayoq ma’rifatparvar mutafakkirlar jamiyatni insonparvarlashtirish, uni
ijtimoiy-iqtisodiy, ayniqsa, madaniy-ma’naviy inqirozdan olib chiqmoq uchun musulmon xotin-qizlarini
savodxon qilish g‘oyasini olg‘a suradilar. Xususan, Zokirjon Xolmuhammad o‘g‘li Furqat xotin-qizlar
erkaklar bilan teng bilim olishlari lozim, ayollar erkaklar bilan jamoat joylarida birga bo‘lishi mumkin,
degan fikrni olg‘a suradi.
XIX asr o‘zbek adabiyotida salmoqli o‘rinni egallagan Nodira, Uvaysiy, Dilshod otin, Anbar otin
o‘z she’rlarida va falsafiy qarashlarida inson ma’naviy kamoloti haqidagi g‘oyalar ifodalangan bo‘lib, ular
ma’rifatparvarlik nuqtai nazaridan yondoshib yuksaklikka erishganlar.
Mohlaroyim-Nodira 1792 yilda Andijonda hukmdor oilasida tug‘ilib voyaga etdi va o‘z davrining
yetuk shoirasi sifatida tanildi.
“Nodira o‘zbek va tojik tillarida she’rlar yozgan va ularni alohida “Devon”ga mujassamlantirgan,
o‘z she’rlarida muhabbat, sadoqat va vafo xususidagi fikrlarini bayon etgan. Uning inson va tabiatga
nisbatan qarashlarida faqat shaxsiy tuyg‘u va muhabbat emas, balki komil inson tarbiyasi haqidagi fikrlari
ham namoyondir. Uning fikricha, inson barcha mavjudotlarning eng oliysi, eng ulug‘idir”[5,134.b]. Inson
hayot go‘zalligidan bahramand bo‘lmog‘i lozim va hamisha unga intilib yashashi kerak.
Nodiraning komil inson tarbiyasi haqidagi qarashlarida insonparvarlik g‘oyalari-adolat, insof, xalq,
manfaati muhim o‘rinni egallaydi. Shoira bu g‘oyalarni o‘z ijodida izchillik bilan targ‘ib qilgan va bularga
amal etganligi barchaga ma’lumdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
