|
Quyuq oqovalar deb, kon lahimlari bilan ochilganda suv bilan tо‘yingan, ya’ni о‘zini og‘ir qovushqoq suyuqliklarga о‘zshab tutadigan dispersli tog‘ jinslariga aytiladi. Bunday jinslarning oqovalari qalin qatlam bilan ham, yorilish kо‘rinishida ham katastrofik tarzda sodir bо‘lishi mumkin. Qkyuq oqovalarning katastrofik tez harakatlari ochiq usulda kon ishlari olib borilganda katta xavf tug‘liradi va ba’zan halokatlar yuzags kelishiga sabab bо‘ladi.
Quyuq oqova xususiyatlariga odatda suvga tо‘yingan, loyli zarrachalardan va organiq birikmalardan iborat bо‘lgan mayda va ingichka donachali changsimon qumlar ega bо‘ladi. Bunday tarkibli tog‘ jinslari tо‘rtlamchi, neogenli va paleogenli qatlamlarda juda keng tarqalgan.
Quyuq oqovalarning о‘ziga xos xususiyati – ularning tiksotrop aylanashlarga moyilligidadir, ya’ni mexaniqaviy ta’sirlar ostida silkinganda va vibratsiyalanganda suyuqlanish qobiliyati, mazkur ta’sir kuchlari tо‘xtagandan sо‘ng, о‘zining dastlabki holatini tiklaydi. Ular shu tarzda ular zilzilalarda yoki texnologik portlatishlarning seysmik tia’sirida ekskavatorlar, avtomobil transporti ishlaydigan rayonda suyuq noturg‘un holatga о‘tadi.
Dinamik kuchlanishlarda qumli jinslarning oqovalar ularning suv bilan tо‘yingan yuqori g‘ovakli turli-tumanligigiga xosdir (odatda 42 % ortiq). Bunday jinslarning oqovasi mustahkamligining yо‘qolishiga va chayqalish ta’siri ostidagi suyuqlashgan holatiga bog‘liq. Vibratsiya yoki seysmik kuchlar ta’siri ostida qumli jinslarning alohida zarrachalari о‘rtasidagi kontaktli aloqa buziladi. Jinslar suv bilan tо‘yinganligi sababli, ular zichlashtirilganda g‘ovaklarda katta gidrodinamik bosim yuzaga keladi, va u dinamik ta’sir jadalligidan kataroq bо‘ladi. G‘ovaklardagi suvning bosimi zarrachalar о‘rtasidagi ishqalanish kuchini to tо‘liq yо‘q bо‘lgunga qadar keskin pasaytiradi, va buning natijasida jins suyuqlikka о‘xshab qoladi va oqib ketadi.
Oqovaning dinamik sharoitlardagi xavflari ularning g‘ovakliligi bir xilligi, silliqlilik darajasi va suv о‘tkazuvchanligining pasayishi bilan oshib borishi bilan ortadi.
Hovurak - zaif sementlangan qum-loyli jinslarning suv bilan suvga chidamli jinslar qatlami orqali yorilishi.
Karyerlardagi filtrlovchi qiyaliklarda hovurak faqat yuk qо‘shilganda, er osti suvlari sirqish oralig‘i doirasida, suv о‘tkazuvchan material yoki drenajli prizma bilan hosil qilinishi mumkin (3-rasm).
Prizmaning asos bо‘ylab eni quyidagi formulalar bilan hisoblanadi:
bundakpr – yuk qо‘shish filtratsiyasining koyeffitsiyenti, m/sut; α – qiyalik burchagi; pr – yuk qо‘shish materialining solishtirma og‘irligi, N/m3.
α qiymatlari sin α/A qarab quyidagilarni tashkil qiladi:
Sin α/A 1,12 1,26 1,24 1,34 1,52 1,60 1,70 1,80
α 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0,14 0,08 0,04
Yuk qо‘shish prizmasining balandligi hpr, 1,1 – 1,2 hv teng qilib qabо‘l qilinadi. α kattaligini turg‘unlik zahirasining koyeffitsiyentiga n=1,2…1,4 kо‘paytirish kerak.
Hovurakning eng murakkab va xavfli turi – bosimli suvlarning suvga chidamli qatlamlar orqali Karyer tubiga о‘pirilishi (4-rasm). О‘pirilish uchun sharoitlar, bosimnin N (m) kattaligi suvga chidamli qatlamning etagiga bо‘lgan kattaligi Karyer tubi maydoni doirasida bо‘lsa, uning massasini hisobga olgan holda yuzaga keladi va quyidagi yaqinlashtirilgan tenglama orqali aniqlanishi mumkin:
bunda sr – suvga chidamli qatlam jinslarining siljishiga о‘rtacha qarshilik, Mpa; - suvga chidamli qatlamning yiqilish burchagi, grad; m – suvga chidamli qatlamning quvvati, m; R –Karyer tubining perimetri, m; F –Karyerning maydoni, m2.
Siljishga о‘rtacha qarshilik
Bu erda - yon tomonlama rasporning koyeffitsiyenti.
Suv bilan birgalikda о‘pirish natijasida suv tashuvchi gorizontning sementlanmagan jinslarining ma’lum hajmi harakatlanishi mumkin, ular orqali suvga chidamli qatlamning buzilgan zonasi orqali Karyerga chiqariladi. Bu esa Karyer bortlarida kо‘chkilar hosil bо‘lishiga olib kelishi mumkin.
Kimyoviy suffoziya (karst) tog‘ jinslarining er osti va er usti suvlari bilan, Karyerning bortli zonasida voronkalar hosil qilib erishi va ishqorlanishi bilan bog‘langan. Ushbu jarayonlar о‘z tarkibida kо‘proq yoki k amroq eriydigan minerallarga ega bо‘lgan tog‘ jinslari uchvun xosdir.
Karyerlar bortlarining turg‘unligiga tog‘ jinslarida galoid minerallar (galit, silvin, karnolit va b.) mavjud bо‘lganda kimyoviy suffoziya sezilarli darajada ta’sir kо‘rsatadi. Tuzli karst deb nomlanadigan mazkur hodisa tuz konlari qazilmalari Karyerlariga xosdir.
Kimyoviy suffoziya sulfat va karbonat jinslarda (sulfatli va karbonatli karst) sekinroq rivojlanadi. Bunday sharoitlarda massivlarning turg‘unligi Karyer tomonidan ochiladigan qadimgi karstlilarining mavjudligi bi lan belgilanadi.
CHо‘kish – tog‘ jinslarining ularni namlantirganda qо‘shimcha kuchlanishlarsiz kamayishi. Konlarga ochiq usulda ishlov berilganda, u Karyer bortoldi zonasida voronkasimon pasayishlarning xosil bо‘lishiga, ba’zi hollarda esa kо‘chkilarga yoki ustki pog‘onalarning buzilishlariga olib kelishi mumkin.
CHо‘kish xususiyatlariga “mustahkamlash uoanmasiga” ega bо‘lgan sariq tuproq yoki sariq tuproqli suglinkalar ega bо‘ladi. Ulapr ivitilganda sementlovchvi birikmalarning ishqorlanishi sodir bо‘ladi vabusiqilgandamustahkamligining keskin pasayishiga olib keladi.
Tog‘ jinslarining chо‘kish xususiyatlarini namoyon etish sharoitlari Karyerlarda ularni texnik suv qiyaliklari asosida ivitilganda yoki uni qiyalikka yaqin joylashgan er usti suv havzalari va suv oqimlari infiltratsiya qilinganda yuzaga keladi.
Qiyaliklar eroziyasi. Yuzaki eroziyaga asosan qum-loyli tog‘ jinslaridan iborat bо‘lgan qiyaliklar duchor bо‘ladi. U vaqtinchalik vaqtinchalik suv oqimlari (jala) ta’siri ostida sodir bо‘ladi. Noqulay sharoitlarda о‘pqonlar bir necha metr chuqurlika etishi mumkin, pastqvi pog‘onalarda esa ishchi maydonlarni loyqalantiruvchi va foydali qazilmani suvsizlantiruvchi chiqarish konuslari hosil bо‘ladi.
Yerozion holatlar ba’zi kо‘chkilarning intensifikatsiyalanishiga yordam beradi. Pog‘onalarning siklik kо‘chkilarida qiyalik bо‘ylab oqib ketadigan vaqtinchalik suv oqimlari kо‘chuvchan massalarni yuvib va ketadi buzib ketadi, hamda kо‘chkining yangi sikli uchun qulay sharoilar yaratadi.
Karterlarni eroziyadan himoya qilish tadbirlari asosan sel suvlarining tо‘lishini tashkil etishga olib kelinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
